1) ota-onaning ichkilikka berilishi oqibati-
da sportchi aqlining pastligi, jism o n iy jihatdan zaifligi; 2) yoshlikdan
bola tarbiyasiga alohida e ’tibor berilmaganligi yo k i miya va ruhiy asab
kasalligiga chalinganligi; 3) sportchining о ‘zi tanlagan sport turi bilan
doim iy sh u g ‘ullanishida uchraydigan qiyinchiliklar oldidagi irodasizligi.
Bu salbiy h o latlar natijasida sportchi jis m o n iy c h in iq ish d a va bilim
olishda n o c h o r ahvolga tushib qoladi. R u h iy zaiflik d an q iy n alay o tg an ,
o ‘zi b ilan o ‘zi ovora b o ‘lib, bunday ahvolga tu sh ib q o lg an sp o rtc h ila r
o ta -o n a la ri, m urabbiy va psixolog to m o n id a n q o 'lla b -q u w a tla n is h i
lozim . B a’zi m urabbiylar bunday sp o rtch ilarg a k a m ro q e ’tib o r berishi
o q ib atid a ularning sportga b o ‘lgan q iziq ish in in g m u tla q o pasayib keti-
shiga sabab b o ‘ladi.
M u ra b b iy n in g sp o rtch ilarg a n isb atan e ’tib o rsiz lig i yoki u la rn i
m a ’lu m d a r a ja d a n a z a r - p is a n d q ilm a s lig i u l a r n i n g ji s m o n i y
m a s h g ‘u lo tla rg a q iz iq is h in i s u s a y tira d i. B u n d a y n o x u s h v a z iy a t
sp o rtch ilarg a xavotirlanish va tashvishlanish h o la tin i vujudga keltiradi.
M urabbiyning uzluksiz ravishda sportchi shaxsini h u rm a t qilm asligi,
m asala n , «Sen gavdangni коЧ ага o lm ay san » , «S en m u so b a q a la rd a
k u tilg a n n atija la rg a e rish a olm aysan» k ab i ib o ra la r b ila n ta n b e h
b e ra v e ris h i s p o rtc h i ru h iy a tig a salb iy t a ’s ir k o ‘rs a ta d i: s p o rtc h i
x arak terid a qaysarlik, o ‘jarlik xususiyatlarini p ay d o qiladi. V aholanki,
m urab b iy n in g psixologik bilim va m alak alarin i yetishm asligi bois u o ‘z
s h o g ird la rin i n o c h o r ah v o lg a tu s h irib q o ‘y g a n lig in i o ‘y lab h a m
k o ‘rm aydi. N atijad a sportchining ongida: « M e n in g jism o n iy zaifligim -
ning asosiy sababi qobiliyatsizligim da b o ‘lsa kerak», — deg an fikr paydo
b o ‘ladi va sp ortchining ru h an qiynalishiga olib keladi. H a tto b a ’zi b ir
sp o rtc h ila r m ashg‘ulotlarga faol q atn ash m a y d ig a n , asta-sek in lik bilan
sport bilan shug‘ullanm aydigan b o 'lib qolishadi.
H a r bir sportchi m usobaqalarda yuqori natijalarga erishish tashvishida
b o ‘ladi, irodaviy sifatlari yaxshi rivojlanm agan s p o rtc h ila rn i vahim a
bosadi. B unday holatlarda b a ’zi sp o rtch ilard a o ‘z k uch ig a ishonm aslik,
ru h an ch archashlik . noxushlik holati yuz b erad i: s p o rtc h in in g yurak
urishi oshadi, qon bosimi ko ‘tariladi, q o ‘l kafti va b a d a n id a n te r chiqishi
kuzatiladi. Tajribasiz sportchilarda hissiy t a ’sirlanish h o lati k uchayadi,
v ah im ag a te z b eriladigan sp o rtc h ila r jis m o n iy va ru h iy t o ‘siqlarni
yengishda qiynaladi, m usobaqadan oldin b ad a n id a qaltirash holati paydo
b o ‘ladi, labi va og‘zi quriydi, yuzlari o q arib ketadi. D adil, o ‘z kuchiga
ishongan, irodaviy sifatlari kuchli sp o rtc h ila r esa m u so baq agach a va
m usobaqa paytida o 'z in in g jism oniy va ru h iy im k o n iy a tid a n ijobiy
k o 'rsa tk ic h la rg a erishish u ch u n yuqori d ara ja d a foy dalana oladi: b u
tu n ku ch in i safarbar qiladi va m aksim al (y u q o ri) natijalarga erishadi.
M u r a b b iy n in g aso siy v a z ifa si s p o r t c h i l a r n i n g s e v im li s p o rt
m a s h g ‘u lotlari yordam ida aniq sport turiga, qolaversa, hayotga boMgan
q iz iq ish in i oshirish, m ustaqil m ashq qilishga odatlantirish, um idsizlik
va dangasalikka berilishiga y o ‘l q o ‘ymaslikdir. M urabbiy zarurboM ganda
psixolog vazifasini ham bajarib, sportchilarni kelajakka ishonib yashashga
o ‘rgatsa, ularning o ‘z kuchiga ishonchi oshadi, axloqli va odobli b o ‘ladi,
m u sta q il fikr yuritish qobiliyati o ‘sadi, sportchilarda irodaviy sifatlar
va x a ra k te rn in g ijobiy xislatlari shakllanadi, ongli ravishda ijtim oiy
faoliyat turlariga boMgan qiziqishlari ham ortib boradi. Sport murabbiysi
ja m o a psixologi bilan birgalikda sportchining m ashg'ulotlarga boMgan
q iz iq ish in i oshirsa yoki m ash qlarni o'zlashtirishdagi ruhiy va aqliy
t o ‘s iq la rn i y engishiga y o rd a m la sh sa , sp o rtch in in g o ‘qish va sp o rt
fa o liy a tid a uchraydigan sovib ketish kabi salbiy hissiyotlarini o ‘z kuchi
b ila n yengib o ‘tishga o ‘rgatsa, sportchinin g m ashg'ulotlarga boMgan
fao llik darajasi yanada rivojlanadi. M urabbiy o ‘z shogirdlarini jism oniy
m a s h q l a r n i b a ja r a y o tg a n id a , b o s h q a b ir s p o r tc h i sh ax si b ila n
ta q q o sla m a slig i m aq sad g a m uvofiq. S p o rtch in in g m ash g ‘u lo tla rg a
q iz i q is h in i n g s u s a y is h i, y a lq o v la n ib b o ris h i, m a s h q la rn i p u x ta
o ‘zlashtirm aslig ining asosiy sabablari ko‘p jih atd an m urabbiyning spo rt
m ashqlarini sifatsiz o ‘tishi, jism oniy m adaniyat va sportga doir bilim larni
p u x ta egallam aganligi, ijtim oiy tafakkurining zaifligi; shogirdlarining
ruh iy holatlarin i c h u q u r tahlil qila olmasligi pedagogik m ahorati, bilim i
va m alak alarin in g yaxshi tarkib topm aganligidadir.
A yni b ir xildagi qiziqish-havaslarning kuchi turli spo rtch ilard a turli
d a ra ja d a boMadi. K uchli qiziqish, k o ‘pincha, kuchli hissiyotlar bilan
bogMiq boMib, sp o rtch id a ehtiros tarzida nam oyon boMadi. M asalan,
o ‘zb ek bokschisi M u h am m ad q o d ir Abdullayev boksga yuqori darajada
e h tiro sli qiziqishi h am d a z o ‘r havas, chidam , sabr-toq at va sabotlilik
singari irodaviy sifatlarining kuchliligi bois O lim piada chem pioni boMdi.
S p o rtch in in g o ‘zi tanlagan sport turi shug'ullanishga qiziqishining
o ‘sib borishi uning ichki dunyosiga, m a’naviy tarbiyasiga, hissiyotlariga
h a m bogMiq boMadi. M urabbiyning sport m ashg‘ulotlarini qiziqarli
ta sh k il etish i sp o rtc h ila rn in g m ash g ‘ulotlarga qiziqishini o sh irad i,
u larn in g xotirasida o ‘rganilgan harakatli o ‘yin turlari va no m larining
uzo q m uddat saqlanishini t a ’m inlaydi. Sportga qiziqish va sport bilan
sh u g ‘ullanish yoshlarda aqliy, axloqiy sifatlarni rivojlantirish bilan b ir-
ga, u lar shaxsini t o ‘g ‘ri yo ‘naltirishga ham katta ta ’sir etad i.•S p o rtch i
larn in g m ashg'ulotlarga qiziqishlarini o'stirish, m usobaqalarda g‘oliblik
shohsupasiga k o ‘tarilishlari uchun quyidagilarga e ’tib o r berish zarur:
1. M u ra b b iy sp o rt m ashg‘ulotlari ja ra y o n id a s p o r tc h ila r o ld ig a
m ashqlar bilan bo g‘liq b o ‘lgan m uam m oli m asalalarn i q o ‘yishi va b u
m uam m olarni yechishda h ar bir sportchini m ustaqil izlanishga o d at-
lantirishi lozim. N atijada sportchi m usobaqalarda yuqori k o ‘rsatkichlarga
erishishda yuqori ehtiroslilik bilan yangi taktik m u sobaq alash ish uslub-
larini izlaydi va qiyinchiliklardan q o ‘rqm aydigan b o ‘ladi.
2. M urabbiy sport m ashg‘ulotlari va sport o ‘y in larin i q iziqarli tashkil
etsa, m ashg‘u lo tlarda shogirdlarini zeriktirib yoki c h a rc h a tib q o ‘ym asa,
sp o rtc h ila rn in g o ‘zlari o ‘rganayotgan h a r b ir m a sh q tu rin in g m u -
so b aq alar jara y o n id a, u m u m an , kelajak faoliyati u c h u n m u h im e k a n
ligini tu sh u n ib oladi.
3. S port m ashg‘ulotlari jaray o n id a o ‘rgatilay o tg an m a s h q la r h a d d a n
o rtiq yengil yoki qiyin b o 'lsa, sportchilardagi m a sh g ‘u lo tg a b o ‘lgan
qiziqishni pasaytirib yuboradi. Buning u ch u n m u rab b iy sh o g ird larin in g
yoshi, kuchi, qobiliyatiga qarab m ashqlar ta n la s h i, u la rn in g jism o n iy
sifatlarini k o ‘proq kuzatib borishi, b ah olashi, tek sh irish i, s p o rtc h ila rn i
bajariladigan m ashqlarga qiziqtira bilishi lozim .
4. M urabbiy shogirdlarining yetuk sp ortch i b o ‘lishi t o ‘g ‘risida q a n -
ch a k o ‘p qayg‘ursa, g ‘am xo‘rlik qilsa, o ‘quv va sp o rt ja ra y o n ig a n isba-
tan kuchli hissiyot uyg‘otsa, shogirdlarida sportga b o ‘lgan qiziqish sh u n -
chalik kuchli b o ‘ladi.
Sport am aliyotida shu holat kuzatilganki, b a ’zi m u rab b iy lar bajarilgan
m ash q larn i y an a d a m ustahkam lash m aq sad id a o ‘rg a tilg a n m ash q n i
tak ro rla y v era d i, b ilib -b ilm ay shog ird larin i z e rik tira d ig a n v az iy a tla r
v u judga k eltira d i. B unday h o la tla rn in g q a y ta - q a y ta ta k ro r la n is h i
sp o rtch ilarn i zeriktirib q o ‘yadi va sport m ash g‘u lo tla rid a n bezdiradi.
A m m o o ‘z bilim ini m uttasil oshirib boradigan, m u staq il ijod qiladigan ,
shogirdlari ruhiyatini ch u q u r tushunadigan m u rab b iy lar b u m u am m o n i
b a rta ra f etishga h arak at qiladi va pedagogik m a h o ra tla rig a tay an ib ,
m a s h g ‘u lo tla rd a o ‘z o ld ig a q o ‘ygan v a z ifa la rn i m a s ’u liy a t b ila n
uddalaydi. F ikrim izni quyidagi holatlar orqali isbotlaym iz:
| 