0
‘s im lik quvvati,
o lim n in g
fikricha, oziqlanishda, o ‘sishda, urchib k o ‘p ay ish d a; 2)
hayvo nla rda gi
ru h iy q u w a t
ixtiyoriy harak at, istak va sezgilard a; 3)
insondagi ru h iy
q u w a t
fikrlash va bilish jarayonida nam o y o n b o ‘ladi. Ib n S in o o ‘sim lik,
hayvonot va insonlardagi uch xil d iq q atn in g o ‘ziga xos xossalarga ega
ekanligini ilm iy dalillar asosida isbot qilib b e rd i. S h u n in g d e k , u psixika
hay v o n lar bilan insonlarga xosligini t a ’k id lab , h ay v o n lar psixikasining
instinktiv xarakterga ega ekanligini k o ‘rsatd i.
«Instinkt, — deydi Ibn Sino, — shunday q u w a td irk i, u hayvon ongida
m an tiq siz vujudga keladi, insonga esa ongli, m an tiq iy fikrlash xosdir.
M iya kishining fikrlovchi organidir» *. S h u n in g u c h u n h am Ibn Sino:
«M iya seziluvchi suratlarni idrok qiladi yoki saqlaydi, xayolda saqlangan
suratlarni birlashtirib yoki b o ‘lib ish y u ritad i va shu b ilan birg a, sezgi
o rqali kelgan suratlarga o ‘xshagan turli su ra tla rn i vujudga keltirad i» 2,
— degan xulosaga keladi.
Bu ja ra y o n la r, Ibn S inoning fikricha, asa b la r vositasi b ilan so d ir
b o ‘ladi. U n in g asablar haqidagi fikrlari, y a ’ni asa b larn in g x izm ati,
asosan, m iy aning sezgi va harak atlarn i b o sh q a o rg an larg a b erish d a
v o sita c h i b o 'lis h d a n ib o ra t, d eg an fik rla ri ilm iy j i h a t d a n g ‘oy at
qiziqarlidir.
Ib n S ino kishidagi asab tizim ining tu zilish i h a q id a fikr y u rita r ekan,
tibbiyot sohasidagi tasavvurlariga asoslanadi. U asablarning boshlanish
joyi bosh m iya ekanligini, signal bosh m iy ad an o rg a n iz m n in g b arch a
tom o n larig a tarqalishi va shu tufayli o d am tash q i o lam d an b o ‘ladigan
t a ’sirga javob qaytarish qobiliyatiga ega b o ‘lishini yaxshi tu sh u n ad i.
S h u bois u lu g ‘ olim kishi o rg a n iz m in i c h in iq tirish va tara q q iy
ettirish d a tab iat k uchlaridan (quyosh, h av o , suv) fo yd alanish k atta
a h a m iy a tg a ega e k a n lig in i, jis m o n iy m a s h q n in g k is h id a g i sezgi
organlarini taraq qiy etishida m uhim o ‘rin tu tish in i isbot qilib bergan.
Ib n Sino kishining anatom ik va fiziologik xususiyatlarini hisobga
olgan holda jism oniy m ashq kishini k etm a-k et c h u q u r nafas olishga
m ajbur qiladigan ixtiyoriy harakat ekanligini qayd etadi. Buyuk olim
' Ibn Sino. Tib qonunlari. 1-kitob, 135-bet.
2 0 ‘sha kitob, 113-bet.
jism oniy m ashq bilan m uttasil shug‘ullanadigan kishining ruhi sog‘Iom,
organizm i juda m ustahkam bo ‘lib, h ar qanday kasalliklarni yengib o ‘tishga
q o d ir b o ‘lishini isbot qilishga harakat qildi. Uning « 0 ‘rtacha suratda va
o ‘z vaqtida jism oniy m ashq bilan shug‘ullanuvchi odam buzilgan xiltlar
tufayli kelgan kasalliklarning davosiga muhtoj bo 'lm ay di»1, — deyishi
diqqatga sazovordir. Olim jism o niy mashq bilan shug'ullanib yurgan
kishi birdaniga yashash tartibini buzsa, salomatligiga zarar yetishini ham
uqtirib o ‘tgan. B ulardan tashqari, u jism oniy m ashq bilan m untazam
shug‘ullanadigan o dam ning organizm ida keraksiz m oddalar t o ‘planib
qolm asligini, badandagi tabiiy issiqlikni oshirishini isbot qilib berdi.
Ibn S in o o ‘zin in g m a sh h u r asari «Tib q o n u n lari» n in g b irin c h i
k ito b id a jism o n iy m ash g 'u lo tn i kishining yoshiga, sog‘lom ligi yoki
kasalligiga q arab , tu rlic h a shakl va usullarda o ‘tkazish kerakligini
t a ’kidlaydi. A yniqsa, bolalik, o ‘sm irlik, yigitlik va qarilik c h o g ‘larida
kishi jism o n iy m ashg‘ulotga tu rlic h a m unosabatda b o lis h i kerakligi
m a sa la sin i k o ‘ta rib ch iq ish i Ib n S in o n in g o d am a n a to m iy a si va
fiziologiyasini m u k am m al bilganligidan, kishi organ izm ining doim o
taraqqiy etib b o rish in i ilm iy asosda tushunganligidan dalolat beradi.
Buyuk olim uyquning kishi ish faoliyatida sarf qilgan k u ch n i qayta
tiklashda va o rg anizm ning to ‘la d am olishida ju d a katta aham iyatga
ega ekan lig ini a lo h id a u qtiradi. S huning uchun sog‘lom kishilarga
m aslah a t berib , u y q u d an o ‘z vaq tid a foydalanish, y a ’ni keragidan
o rtiq ch a uxlam aslik yoki kishi o ‘zini uyqusizlikdan saqlashi kerakligi
haqidagi fikrlari hozirgi k u n d a h am o ‘z aham iyatini y o ‘qotm agan .
C h u n k i b ularn in g h a r ikkalasi h am miya va quvvatni b o ‘shashtirib
yuborishga sababchi b o ‘ladi va natijada, kishi h ar xil kasalliklarga ducho r
b o ‘lishi m um k in, degan xulosaga keladi.
Ibn Sino keragidan o rtiq uxlashning xosiyati y o ‘q ekanligini u q tirar
ekan, ayniqsa, ku n d u z kuni uxlash kishining rangini buzishi, taloq
kasalini paydo qilishi, asablarni ishdan chiqarishi va turli xil shish,
isitm a kasalliklariga sabab b o ‘lishini ta ’kidlaydi. U yqudan uyg‘ongandan
keyin o ‘z o ‘rn id a u y o n d an bu yoqqa ag‘darilib yotaverish zararli
ekanligini, u kishining yalqov b o 'lib qolishiga sabab b o ‘lishini, irodasini
b o ‘shashtirib yuborishi m um kinligini, xususan, yosh bolalarning xulqiga
salbiy t a ’sir etib, ularning o ‘ja r b o ‘lishiga olib kelishi m um kinligini
alohida k o 'rsatib o ‘tadi.
1 Ibn Sino. Tib qonunlari. 1-kitob, 314-bet.
28
K ish in in g m e h n a t yoki jism o n iy m a s h q va s p o rt m a s h g ‘u lo ti
jarayonida sarf qilgan k uchini qayta tiklash va o rg a n iz m n in g yaxshi
h ordiq chiqarishi uchun m iriqib, davom li uxlash ju d a foydali ekanligiga
hozirgi zam o n tibbiyot fani ham alohida ah a m iy a t berad i. Ibn S in o
h am bu m asalani ju d a t o ‘g ‘ri tushu ngan va, asosan, u k echki, c h u q u r,
davom li u yquning fazilatini yuqori baholagan.
Ibn S ino bolaning ruhiy va jism oniy jih a td a n taraq q iy etish id a, u n i
em izuvchi, boquvchi ayolning roli katta ekanligini t a ’kidlab, u larn in g
o ld ig a q a to r ta la b la r q o 'y a d i. Bu ta la b la r d a n b iri s h u k i, b o la n i
em izuvchi, boquvchi, tarbiyalovchi o n a m e h rib o n , y u m sho q tab ia tli,
m uloyim so ‘z b o ‘lishi kerak. U g ‘azablanish, a c h ch iq lan ish , q o ‘rqish
kabi salbiy ruhiy hissiyotlarga tez berilib k etadigan b o ‘lm asligi kerak .
Aks hold a, bu nday salbiy xislatlar bolani em izu vchi o n an in g m ijozini
buzadi, bu esa bolaning fe’l-atv o ri buzilishiga sabab b o ‘ladi. Ibn S ino
onan in g m o 'tad il sifatlarga ega b o ‘lishini, jism o n iy b a q u w a t va ru h iy
s o g io m b o ‘lishini m aqsadga m uvofiq deb hisoblaydi. O lim n in g ru h iy
jihatdan kasal b o ‘lgan xotinlarga bolani em izishni taqiqlash kerak, degan
fikri ham diqqatga sazovor. H a q iq atan h a m , b u n d ay talab b o lan in g
h a r to m o n la m a kam ol to p ish id a ju d a k a tta aham iyatg a egadir.
Ib n S in o sh ax s k a m o lo tid a jis m o n iy m a d a n iy a tn in g b e q iy o s
aham iyatga m olik ekanligini t a ’kidlar ek an , faqat jism o n iy m ash q q a
t a ’rif beribgina qolm asdan, uning h a r xil tu rlari borligini va u la rd a n
q an d a y fo y d a la n ish k erak lig in i h am k o ‘rsa tib o ‘ta d i. U jis m o n iy
m a s h g ‘u lo tn in g k ishi o rg a n iz m i u c h u n fo ydasi k a tta e k a n lig in i,
m ashg‘ulotlarga shaxsning ish jaray o n id a bajaradigan h arak atlari va
m axsus jism oniy m ashq h arakatlari h am kirishini uq tirib o ‘tadi.
Ibn S ino m axsus jism oniy m ashqlarni k ichik yoki k atta, ju d a te z
yoki sekin, y a’ni yengil bajariladigan m ashqlarga b o ‘ladi. S h u la rd a n
tez bajariladigan m ashqlarga: tortishish, m ushtlashish, tez yurish, nayza
o tish, qilichbozlik, nayzabozlik, otda yurish , b iro r narsaga osilish, b ir
oyoqlab sakrash, ikki q o ‘lni silkitish, arq o n d a yurish, oy oq u ch larid a
turib q o ‘llarni oldga va orqaga c h o ‘zish kabilarni kiritadi. Ju d a sekin
va yengil bajariladigan m ashqlarga: arg‘im ch o q lard a uchish , qayiq yoki
k em alarda sayr qilishni; kuchli m ashqlarga esa tosh k o ‘tarish , otg a
yoki tuyaga m inish va aravalarda yurishni kiritadi.
0 ‘rta Osiyo xalqlari orasida boshqa k o ‘pgina xalqlardagi kabi q adim
zam onlardan buyon kurash keng tarqalib kelgan. K urash kishi organiz-
m ini chiniqtirishda ju d a katta o ‘rin tutadi. Ibn Sino shuning u ch u n
ham sportning bu sohasiga ju d a katta ahamiyat berib, uning h ar xil
tu rlarin i yozib qoldirgan. M asalan, kurashning bir turini Ibn Sino qu-
yidagicha tasvirlaydi: «K urashayotgan kishilardan biri raqibini o ‘ng q o ‘li
tagidan o ‘ng qo ‘lni, chap q o ‘li tagidan chap qo ‘lni o ‘tkazib, uni q uchoq-
laydi. K eyinchalik raqibni o ‘ziga tortadi va uni o ‘ng yoki ch ap to m o n -
dan tovlay boshlaydi. Shu kishi yo bukiladi, yo qaddini rostlaydi»1.
Ibn S ino k urashning yana boshqa k o ‘pgina tu rlarin i k o ‘rsatish b i
lan c h e k la n ib qolm ay, xalq orasida mavjud b o ‘lgan kurash turlarini
u m u m la sh tirib , ta rg ‘ib ham qiladi. Ibn Sino k o ‘rsatgan kurash usullari
0 ‘rta O siyo xalqlari orasida h ozirgacha saqlanib k elm o qd a va ular
klassik kurash turi bilan xalq orasida e ’tiborga sazovordir. 0 ‘zbekiston
m u s ta q illik k a e ris h g a n id a n s o ‘ng o ‘zbek k u rash i b o 'y ic h a ja h o n
birinchiligi m usobaqalari o 'tkazilm oqda. Bu kurash m usobaqalari jah o n
x a lq la ri b ilan d o ‘stlashish im k o n iy atin i berish bilan b irg a, o ‘zbek
x alq in in g ichki ruhiy im koniyatining cheksizligini ham k o 'rsatad i.
Ibn S ino kishi organizm idagi h a r bir organ o ‘ziga xos xususiyatga
egaligi, shuning u ch u n ham bir organni chiniqtirishda alo hid a-alo hid a
m ash q lar tanlash va ulardan foydalanish zarurligini ko‘rsatadi. Jum ladan,
k o ‘krak qafasi m uskullari va nafas olish organlarini chiniqtirish uchun
past, g o h id a baland tovush chiqarish zarur. Bu m ashqlar bilan faqat
k o ‘k rak qafasi yoki nafas organlarigina emas, balki og‘iz va til ham
harakatga keladi, ular ham m ashq natijasida taraqqiy etib boradi. Bulardan
ta sh q a ri, nafas olish va nafas chiqarish jarayonida kishining barcha
organlari harakat qiladi, qon tom irlari kengayadi.
Ib n S in o jism o n iy m ashg‘ulotlarning aham iyati va tu rlari t o ‘g ‘risida
fik r y u ritib g in a q o lm a s d a n , balki u jism o n iy m a s h g 'u lo tn i kishi
o rg a n iz m i q anday h olatda b o ‘lganida boshlash kerakligi haq id a ham
q im m a tli m aslah atlar beradi. O lim ning fikricha, b irin ch id an , jism on iy
m ash q n i bo sh lash d an ilgari kishi tanasi toza b o 'lish i, ik k inch id an,
iste’m o l qilingan ovqat hazm b o ‘lgan b o ‘lishi kerak. Lekin ovqat hazm
b o 'lib o ra d an k o ‘p vaqt o ‘tg an d an keyin, y a’ni och qoringa jism oniy
m a sh q la r bilan sh u g ‘ullanish yaram asligi, agar kishi katta kuch talab
q ilad ig an jism o n iy m ashq qiladigan b o ‘lsa, bundan faqat za rar ko'rishi
m u m k in lig i, jism o n iy m ashqlar bajarishda aniq qoidalarga rioya qilish
k erakligini t a ’kidlab, quyidagi uch holatga alohida e ’tib o r berish sh art,
deb hisoblaydi:
|
