J H n o iL .
.
!
b irig a bogMiq tom o n larig a, ju m la d a n , yoqtirish, h am jihatlik, shaxsiy
m anfaatlarga asoslanmasligi, o ‘z vazifalarini bajarayotganlarida xudbinlik
b ila n b ir o r g ‘arazli m aq sad n i k o ‘zlam asligi lozim . M a ’naviy his-
tu y g 'u la ri kam ol topgan sp o rtc h ila r jam iyat foydasiga boMadigan ish-
larn i b ajaray o tg an larid a yuksak m a'n av iy hislarga toM ib-toshadi, buni
o ‘zlari u c h u n baxt deb bilishadi. S portchining m a ’naviy burch hissi
sp o rt m a sh g ‘uloti va o ‘qish jara y o n id a yanada yaqqolroq, yorqinroq
n a m o y o n boMadi. S portch ilarn i o ‘qitish va tarbiyalash k atta m a ’naviy
m a s ’u liy atn i talab qiladi. M as’uliyat hissi talaba-sportchilarn i o ‘z bur-
c h in i anglashga undaydi. 0 ‘z b u rc h in i anglashning o ‘ziyoq sportchida
te tik lik , m a m n u n lik va xursandlik hissini, o ‘z kuchiga ishonch hissini,
yuksak o p tim izm hissini tu g ‘diradi.
S portchidagi optim izm real g o ‘zallik va xursandlik hissidir. M a’naviy
h is m ustaq il jam iy at qurayotg an, tinchlik u ch u n kurashchi boMgan
0 ‘zbekiston fuqarosining shon va sharaf hissidir. Barcha m a ’naviy hislar
kabi sp o rt faoliyatida nam oyon boMadigan ijobiy hislar ham iroda bilan
c h a m b a rc h a s bogMangan boMib, talaba va sportchilarnin g m a ’naviy
x isla tla rin i belgilab beradi.
« S p o rt psixologiyasi» fanini o 'q itish d a sportch ilard a shakllangan
axloqiy talab lar, o ‘zaro m unosabatda nam oyon boMgan asosiy m a ’naviy
h islarn i k am ol to ptirishga alo h id a e ’tib o r berish talab qilinadi. C hunki,
m a ’naviy his h a r b ir sp o rtch in in g o ‘z qadr-q im m atin i hu rm at qilishida
ifodalanad i. Hozirgi kunda d o ‘stlik, o ‘rtoqlik va birodarlik, bir-birlarini
h u rm a t qilish, b ir-biriga tan q id iy m unosabatda boMish kabi yuksak
axloqiy sifatlar sportch ilarn in g turm ushiga singib borm oqda.
S portchi qalbida kechadigan, tug‘yon urgan m a’naviy hislar nuqul
individual tuyg‘ular, ya’ni sportchining shaxsiy (o‘z) xatti-harakatiga bogMiq
boMgan hislar bilangina cheklanib qolm aydi. S portchidagi m a ’naviy
hislarning xususiyati shundan iboratki, boshqa kishilaming xatti-harakati
axloqiy m e ’yorlarga muvofiq boMgan taqdirda u xursand boMadi, bu xatti-
h arakatlar axloqiy qoidalarga nom uvofiq boMganda g‘azablanadi.
S p o rtc h ila rd a g i ta sh a b b u sk o rlik u larn in g b o sh q a sp o rtc h ila rd a
tugMlgan hislarni o ‘zlarida idrok qila bilish qobiliyatlarida ifodalanadi:
k ishilarga xayrixohlik k o 'rsa tib , ularning xursandligiga h am , g ‘am -
g ‘ussasiga ham sherik boMadi. D o ‘stlarining dushm aniga dushm an;
nafratig a, xursanchiligiga sherik boMadi. S portchilardagi m ana shu
x ilm a-x il hislar jam o ad a , oilada, guruhda va shu kabilarda ayniqsa
yaqqol n am o y o n boMadi.
Hozirgi kunda talabalar jam oasining «K am olot», «O lim piada», « U n i-
versiada» kabi yangi shakllari paydo b o ‘lib, turli xil sport m u sobaqalari
keng miqyosda o ‘tkazilm oqda. Bu jam oalar a ’zolari o ‘qishda yoki b o sh q a
turli faoliyat turlaruda o ‘zaro m as’uliyatni his qilishda, b u tu n ja m o a -
ning va shu jam oadagi h a r bir sportchining m uvaffaqiyatlari t o ‘g ‘risida
g‘am x o ‘rlik qilishda, ja m o a oldida tu rg an vazifalarni sh araf b ilan b a -
jarishda o ‘zlarining ijobiy xislatlarini n am o y o n qilm oqda.
«Sport psixologiyasi» fani b o ‘lajak jism o n iy m adaniyat o ‘q ituv chilari
va m urabbiylarga h a r b ir sport turi b o ‘y ic h a psixologik t a ’lim b e rish d a
h a m d a jism o n iy m a d a n iy a t va sport ta d b irla rin i tash k il e tis h n in g
tashkiliy va tarkibiy tizilm alarin i ishlab ch iq ish d a y o rd am b erad i. Bu
fan jism oniy m adaniyat mutaxassislari tayyorlash fakultetlarida J is m o n iy
m a d a n iy a t b ilim y u rtla rid a m ajb u riy t a ’lim h is o b la n a d i. « S p o rt
psixologiyasi» fani psixologiyaning yangi sohasi b o 'lib bu so h a 1913 -
yilda P e ’rde K u b e rte n n in g O lim p ia d a q o ‘m ita si tash k il q ilin is h i
m unosabati bilan shakllana boshladi. 1920—4 0-yillard a G e rm a n iy a ,
A m e rik a va b o s h q a d a v la tla r d a « S p o r t p s ix o lo g iy a s i» fa n i
om m aviylashdi. U m u m an olganda, ik k in ch i ja h o n u ru sh id an keyin
«Sport psixologiyasi» fani te z rivojlandi. J a h o n rek o rd larin in g o ‘sishi
bu fanining rivojlanishiga asos b o ‘ldi. J a h o n b irinch iligi, o lim p ia d a
o 'y in larid a kuzatilgan n atijalar sp o rtch in in g psixologik tayyorgarligi
u larn in g yaxshi k o ‘rsa tk ich la rg a e rish ish id a asosiy o m illa rd a n b iri
ekanligi qayta-qayta isbotlandi.
1965-yil R im da b irin c h i sport psixologiyasi kongressi o ‘tkazildi.
B unda doim iy rahbarlik organi va ja m iy a t p re zid en ti saylandi. S po rt
psixologiyasi b o 'y ich a keyingi kongresslar 1973-yil M ad rid d a, 1977-
yil Pragada, 1986-yil V ashingtonda o ‘tkazildi. M adriddagi kongressda
chexoslavakiyalik professor M iroslov V a n ek jam iy at p re zid en ti etib
saylandi. 1970-yildan boshlab m axsus xalq aro sport psixologiya ju rn a li
chiqarila boshlandi. 1967-yilda Shim oliy A m erikad a, 1969-yilda Y ev-
ropa davlatlarida sport psixologiyasi tash k ilo tlari tuzildi.
Sportchining shaxs sifatida rivojlanishi m urakkab va uzoq davom eta-
digan jarayondir. C hunki, bir avlod sportchilar tom onidan o ‘zlashtirilgan
xususiyatlar ikkinchi avlod sportchilariga o ‘tadi va ular to m o n id a n
o'zlashtiriladi. Shuning uchun h a r kungi tarbiyaviy faoliyat kelajakni
nazarda tutgan holda olib borilishi kerak. Sportchi o ‘z -o ‘zini tarbiyalash
jarayonida o ‘zini-o‘zi nazorat qiladi, o ‘z in i-o ‘zi kuzatadi va o ‘zig a-o ‘zi
baho berib boradi. 0 ‘ziga-o‘zi baho berish jarayoni sportchining o ‘z im -
koniyatlarini hisobga olgan holda u yoki bu maqsadni qo‘yish bilan bog‘liq.
0 ‘zig a-o ‘zi to ‘g ‘ri baho berish sportchida m a’naviy qoniqish hissini tar-
biyalaydi va o ‘z qadr-qim m atini anglash hissini kamol toptiradi.
M urab b iy sportchiga tarbiyaviy t a ’sir k o ‘rsatish jaray o n id a uning
e m o tsiy a va h is-tu y g ‘ularini hisobga olishi kerak. C h un ki ularning
o ‘zgarish sabablari tashqi t a ’sir bilan bir qatorda sp o rtch in in g o ‘ziga
h a m b o g ‘liqdir. Affektiv reaksiyalarning paydo b o 'lish qonuniyatlarini
va u larn i yechish uslublarini bilish, sportchi xulq-atvorini, axloqiyligini
t a ’m in la b g in a qolm ay, uni turli qiyin va m u no zarali vaziyatlardan
ch iq ish ig a y ord am beradi va shu b ilan bir qatorda, o ‘z ruhiy sog‘lig‘ini
saq lab qolishga ham im kon yaratadi.
«S port psixologiyasi» fani sobiq Ittifoqda b iro r-b ir respublikada, shu
ju m la d an , 0 ‘zbekistonda ham bir tekisda rivojlanmadi. Rus tili davlat
tili b o ‘lg an i sab ab li, o ‘zbek o lim la ri «Sport psixologiyasi» fanini
o ‘zlashtirishda ancha qiyinchiliklarga uchradilar. Sobiq Ittifoq rahbarlari
m illiy respublika vakillarini bu fanni jah o n miqyosida ham nazariy, ham
am aliy jih a td a n o ‘zlashtirib olishlari uchun chet davlatlarga m alaka
oshirishga yoki tajriba alm ashishga yuborm as edilar. 0 ‘sha davrlarda
« S port psixologiyasi» fani Rossiya Federatsiyasi olim lari to m on idan
o ‘rganildi, xolos. Bu borada 1925—26-yillarda P.A. Rudik tom onidan
M oskva jism oniy tarbiya institutining psixologiya kafedrasida bir talay
ijobiy ishlar bajariladi. A.S. Puni Leningrad jism oniy tarbiya institutida
s p o rt p six o lo g iy a sig a d o ir ilm iy iz la n ish la r olib b o rd i. G ru z iy a,
A rm aniston, Latviyada va boshqa respublikalarda, jum ladan, 1960-yillarda
0 ‘zbekiston jism oniy tarbiya institutida sport psixologiyasi kafedralari
tashkil qilindi. 1946-yilda Lesgaft nom idagi Leningrad jism oniy tarbiya
instituti kafedrasida A.I. Puni rahbarligida sport psixologiyasi bo'yicha
a s p ira n tu ra o c h ild i. 1952-yilda A .I. Puni b irin c h i b o ‘lib, «Sport
psixologiyasi» fanidan doktorlik dissertatsiyasini him oya qildi. U ndan
keyin b irin -k etin m azkur fan b o 'y ich a m onografiyalar chiqa boshladi.
H ozirgi kunda 0 ‘zbekistonda ham «Sport psixologiyasi» faniga katta
e ’tib o r b erilm o q d a, k o ‘plab ilmiy ishlar chop qilin m o qd a, nom zodlik
va d oktorlik dissertatsiyalari yozilib, him oya qilinm oqda. M azkur ilmiy
ta d q iq o tla r spo rtchi ruhiyatining turli qirralarini o ‘rganishga, tadqiq
etishga qaratilgan b o ‘lib, inson ruhiyatining xilm a-xil jihatlariga tavsif
b erad i. B in o b arin , sp o rtch i faoliyatining h a r b ir sohasi o ‘ziga xos
'X ususiyatlarga ega. Bu faoliyat tu rlari sportchi ruhiyatiga o ‘z t a ’sirini
k o ‘rsatadi, uni rivojlantiradi, shaxs sifatida kam olga yetkazadi.
«Sport psixologiyasi» fani o ‘z p re d m e tin i o ‘rganish ja ra y o n id a jis
m oniy m adaniyat va sport faoliyatining a m a liy a h a m iy a tin i o ‘zida ifo -
da etgan quyidagi jih atla rig a alohida e ’tib o r beradi:
1. Insonning o ‘zi p redm et faoliyati sifatida, y a ’ni faqat subyekt em as,
balki obyekt sifatida h am qatnashadi. D e m a k , faqat bo sh q a kishilar
(jism oniy tarbiya o ‘qituvchisi, m urabbiy, sudya va sport raqibi sifatida)
em as, o ‘zi u chun ham tadqiqot obyekti h isoblanish in i e ’tib orga olish.
2. Jism oniy m adaniyat va sport faoliyatining m aqsadi tarbiya m asalasi
bilan shug‘ullanish, y a’ni yoshlarga, tala b a la rg a , sportch ilarg a jism o n iy
va m a ’naviy tarbiya berish ekanligini h iso b g a olish.
3. Jism oniy m adaniyat va sport insondan jism oniy ham da psixologik
kuchlanishni talab qiladigan m ehnat sohasi ekanligiga ham diqqat qaratish.
4. Sport faoliyatining h am m a so h asin i m u so b aq a tashkil etish in i
nazarda tutish.
5. Jism oniy tarbiya faoliyatining n atijasin i sog ‘lom lashtirish t a ’lim -
tarbiya tu rlarin i tashkil etadi. K ishilarni h a r to m o n la m a riv ojlang an,
yetuk m utaxassis b o ‘lib yetishishiga y o rd a m berish.
6. «Sport psixologiyasi» fani sport n az ariy asi va am aliy o t b ila n
birgalikda ish yuritadi. Bu fan nazariy b ilim b erish bilan birg a, am aliy
va harbiy bilim lar berishga h am yo‘n altirilg an .
| 