1) h a r
tom onlam a ka m o l topgan shaxsning sog‘lig‘ini m ustahkam lash; 2) yosh -
larni o n a-V a ta nni him oya qilishga tayyorlash ham da 0 ‘zbekiston f u -
qarolarini jism oniy m adaniyat va sport bilan shug'ullanishga odatlanti
rish; 3) sport musobaqasiga ishtirok etish majburiy bo ‘Imasclan, jism oniy
m adaniyat darsini shaxsni jism o n iy va ruhiy rivojlantiruvchi om il sifati
da qarash; 4) jism on iy m adaniyat darslarida o'quvchilarda yuqori dara
ja d a jism o n iy va psixologik kuch lanish bilan m ashq qilish odatini,
k o ‘nikm asini va m alakalarini tarkib toptirish; 5) o ‘rta va oliy t a ’lim
tizim ida jism o n iy m adaniyat darsi majburiy hisoblanadi, lekin om m aviy
sport bilan h ar bir odam o ‘z xohishi bilan shug'ullanadi.
M urabbiylar va jism o n iy m adaniyat o'qituvchilari pedagogik faoli-
yat jara y o n id a psixologik ta d q iq o tla r o ‘tkazishda «Sport psixologiyasi»
fanining asosiy uslublaridan am aliy foydalanish im koniga ega b o ‘lish
u c h u n ularni o ‘zlashtirishlari zarur. Psixologik uslublar o ‘quvchi va
talabalarn ing ruhiy hayotini xolis tahlil etuvchi tad qiq otlar olib borishni
ta la b q ila d i. B u n d a tu r li- tu m a n u slu b lar, shu ju m la d a n , p six ik
hodisalarni h a r to m o n la m a tadqiq va tahlil etishni ta ’m inlovchi boshqa
fanlarning uslublaridan h am foydalanish m um kin.
Jism o n iy m a d a n iy a t o ‘q itu v ch isi u c h u n p sixikan i ta d q iq etish
u slu b la ri, eng a w a lo , ta la b a ru h iy a tin i sa m a ra liro q sh ak llan tirish
m aqsadida uning shaxsini, individual psixologik xususiyatlarini o ‘rganish
usullari sifatida qaraladi. Psixologiya fanida b arch a psixik jaray o n lard a
protsesslar, holatlar va shaxsning individual xususiyatlari qanday uslublar
y ordam i bilan o ‘rganilgan b o ‘lsa, jism on iy m adaniyat psixologiyasi
fanida h am xuddi o ‘sha uslublardan foydalaniladi.
S p o r tc h in i o b y e k tiv ra v is h d a te k s h iris h j a r a y o n id a s p o rtc h i
faoliyatining turli jih a tla rin i qad am -b aq ad am qayd qilib borish uning
paydo b o ‘lishi, kechishi, ifodalanishi to ‘g ‘risida ishonchli m aterial
t o ‘plashga im kon beradi. Ju m lad an , turli xil m uam m olarn in g paydo
b o ‘lishi, uni hal qilish im k o n iy a tla ri to ‘g ‘risida o ‘ylash (g ep otiza
y aratish); qiyinchiliklardan chekinm asdan m aqsadga erishish yo'llari
va usullarini tanlash; ja h o n birinchiligi va olim piada o ‘yinlarida ishtirok
etish rejalarini tuzish; sportchilarni o ‘rganishda kuzatish, suhbat, tajriba
o ‘tkazish, sportchi faoliyat m ahsulini tahlil qilish, test kabi uslublar
keng k o ‘lam da q o ‘llaniladi. S po rtch in i chuqurroq, obyektiv ravishda
tadqiq etish uchun o ‘rni bilan quyidagi uslublardan foydalanish m um kin:
1.
K u za tish uslubi.
Bu uslub sp o rt m usobaqasi va m ash g ‘uloti
jaray o n id a spo rtchi ruhiy sifatlarini kuzatib borish bilan birga, sportchi
psixikasini xarakterlovchi zaruriy m ateriallam i k o 'p ro q yig‘ishdan iborat.
Psixologiya fanida kuzatish uslubi: obyektiv (tash q i) h a m d a subyektiv
(ichki) k uzatishdan ib o rat ikki qismga ajratilib o 'rg a n ila d i. K uzatish
uslubi vositasida quyidagi jaray o n lar o ‘rganiladi: a) u m u m iy m aqsad
va vazifalam i belgilash; b) kuzatish o byektini ta n la sh ; d) sp o rtch in in g
qaysi to m o n la rin i k u zatish haqida m aqsad v a v az ifalam i belgilash; e)
sportchining m ash q va m usobaqa jaray o n id a qaysi to m o n ja rin i kuzatish
obyektini tanlash; f) kuzatish subyekti (sinaluvchi s p o rtc h i)n i an iq lash;
g) kuzatish m uddati (vaqti)ni belgilash; h) spo rtch in i izchil va m u n tazam
k u z a tish g a e r is h is h , y a ’n i h a r xil f a o liy a t t u r l a r i d a , j u m la d a n ,
m usobaqada, m ashqda, shuningdek, aqliy va jism o n iy m eh n atg a b o ‘lgan
m unosabatini kuzatish; i) individual yoki sp o rt g u ru h la rin i yoppasiga
kuzatish; j) kuzatish m ahsulini qayd etib b o rish d a k u n d alik , su h b at
daftari, kuzatish varaqasi, videokam era va m ag n ito fo n v o sitalarid an
foydalanish.
Sportchi q anchalik aqlli, zakovatli, y etu k b o ‘lsa, sp o rt m ash g ‘u lo ti
va m usobaqa jarayon ida muvaffaqiyatga erishish holati sh un chalik yengil
kechadi. Sportchi o 'zining individual jism oniy xususiyatlarini o ‘zgartirish
aso sid a m a n tiq iy ji h a t d a n h a m jis m o n iy , h a m r u h iy riv o jla n ish
im koniyatiga ega. S p o rtch in in g bilish ja ra y o n i, individual xususiyatlari,
hissiyotlarini o ‘rganish y o ‘li o ‘z - o ‘zini ichki va ta sh q i kuzatish orqali
am alga oshiriladi. S hu boisdan, kuzatishning h a r ikkala y o ‘lini inobatga
olgan holda ilm iy ta d q iq o t ishlari olib borilsa, u ta q d ird a kutilgan
ijobiy natijalam i q o ‘lga kiritish m um kin. K o ‘p in c h a tajrib ali psixolog,
o ‘qituvchi, pedagog va m urabbiylar o ‘z - o ‘zini kuzatish orqali t o ‘plagan
m a ’lum otlarga asoslangan h o ld a o 'zg alar fikr y u ritish in i tah lil qilish
b ilan c h e g a ra la n m a sd a n , sp o rtc h in in g ta s h q i (o b y e k tid ) va ich k i
(subyektid) harakatlari, xulq-avtori haqida ham ilm iy xulosalar chiqarish
im koniyatiga ega b o ‘ladi. M asalan, sp o rtch in i kuzatish orq ali undagi
e m o ts io n a l o ‘z g a r is h la r n i a n iq la s h d a n ta s h q a r i , s p o r t c h i n i n g
m usobaqadagi xavfli vaziyatlarda aql-zakovatining ichki m exan izm lari
vujudga kelishi va kechishi yuzasidan m a ’lu m o tla r o lin ad i. N a tijad a
sportchining m usobaqaga jism oniy va psixologik tayy orgarlik holati
qay tarzda, qay tezlikda, qay shaklda ro ‘y berish i kuzatilad i.
7 - 8 yoshdagi spo rtchilarning jism oniy h arak at va o ‘yin faoliyatini
kuzatish orqali h arakatning, obrazli tafakkurning rivojlanishiga harakatli
va sujetli o ‘yin turlarining ta ’siri kuchli ekanligini, sh uningdek, sport
bilan shug‘ullanayotgan o'quvchining sport tu rlari b o ‘yicha m ustaqil
fikr yuritishi; g ‘alaba, hayajon, eh tiro s kabi aqliy his-tuyg‘ularining pay
d o b o ‘lishi uning sport haqidagi tafakkurining o ‘sishiga ta ’siriju d a yaqqol
aniqlanadi. T ajribalarim izning k o ‘rsatishicha, kuzatish yordam ida sport
bilan shug'ullanayotgan o ‘quvchining chaqqonligi, chidam liligi, tashab-
b u s k o rlig i, s p o rt m u s o b a q a s i ja r a y o n id a fik rin in g b ir o b y ek tg a
yo'naltirilganligi, tashqi t a ’sirga berilm asligi, yuz alom atlaridagi tashvish
va iztirob, k o ‘zlaridagi g'ay ritab iiy holat, o ‘z - o ‘zicha ichki nutqning
paydo b o ‘lishi; o ‘z raqibiga, tom oshabin va hakamlarga sinchkovlik bilan
qarashi, g ‘azab va xursandlik kabi ruhiy kechinm alarini kuzatish orqali
ularning faoliyatini y anada takom illashtirishning ilm iy-uslubiyjihatlarini
ishlab chiqish m um kin. S huningdek, sportchining sportdagi ijodkorligi
va erish g an n atijalarin i k u za tish o rqali sportga o ‘ta berilishi; xavfli
v a z iy a tla rd a q o ‘lin in g , u m u m a n , ta n a sin in g titra sh i; kayfiyatidagi
b eqarorlikn i aniqlash bilan sp ortchining o ‘zini boshqarishi, o ‘zini tuta
b ilish i q ay ta rz d a k e c h ish i b o ‘y ic h a u yoki b u xulosaga kelinadi.
K uzatishning qulay va sam arali jih a tla ri bilan birga, uning za if tom onlari
h a m m avjud. Ju m la d a n , sp o rtch i xarakterida ifodalanadigan keskin
o ‘zgarishlar yuz berish sababini kuzatish yordam ida o ‘zgartirib b o ‘lmaydi.
S hu sababli sportchi ruhiyatini tad q iq etishda boshqa uslublardan ham
foydalanishga to ‘g ‘ri keladi.
2. T ash kiliy uslub.
Bu uslubd a tajribaning ilm iy-strategik tom o nlari
an iq lan a d i. Bu g u ru h d ag i uslublarga quyidagilar kiradi: a) taqqoslash
u slu b i o rq a li s p o rtc h in in g tu rli d arajad ag i ru h iy a ti, h o la ti, yosh
xususiyatlari, jinsi, ruhiy tayyorgarligi va jism oniy tarbiyaga xos xarakter
xususiyatlari o ‘rganiladi; b) tashkiliy uslub yordam ida sportchining ko‘p
yillik m axsus jism o n iy m a sh q la r b ajarish jarayonidagi harakatlarining
riv o jla n ish i o 'r g a n ila d i. Bu u slu b m a k ta b d a jis m o n iy m ad an iy a t
o ‘qitishni takom illashtiradi, sportchilarning ko‘p yillik sport m ashg'uloti
jaray o n in in g sifatini o sh irish d a q o ‘l keladi; d) um um iylik uslubining
asosiy m aqsad i b iro rta o b y ek tn i h a r to m o n la m a o ‘rganishdan iborat.
Ju m la d a n , sp o rtch in in g laboratoriy adagi harakatlari kam erada m axsus
texnik asbob lar y o rd a m id a o ‘rganiladi; reaksiya tezligi, h is-tuy g‘ulari
tah lil etiladi.
3. T abiiy ta jrib a o 'tk a zish uslubi
aniq faoliyatni tashkil etishda
q o 'llan ilad i. Jism o n iy m ad an iy a t darsida, sport m usobaqasi davrida
aniq sifatlar o ‘rganiladi. Bu uslubda tajriba o‘tkazuvchi kishi sportchiga
b ild irm a sd an u n in g o ‘ziga kerakli to m o n la rin i o ‘rganadi. M asalan,
qobiliyatini, m alakasin i, qiziqjsjilarini o ‘rganishga harak at qiladi.
| 