N a zorat uchun savol va topshiriqlar:
1. 0 ‘zbekistonda jism oniy madaniyat tarixi haqida nimalarni bilasiz?
2. 0 ‘zbek xalq pahlavonlaridan kimlarni bilasiz?
3. Shiroq, To ‘maris, Najmiddin Kubro va Jaloliddin Manguberdi kabi
о ‘zbek xalq qahramonlari haqida gapirib bering.
4. Arab sayyohi Ibn Batuta о ‘z estaliklarida Xorazm va Movarounnahr
haqida nimalarni yozgan?
5. Ibn Sino inson ruhiyati masalalarini ham o ‘z ichiga olgan qanday
asarlar yozgan ?
6. Ibn Sino kishining ruhiy holatiga tashqi ta ’sirlarni о ‘rganish maqsadida
qanday tajribalar о ‘tkazgan ?
7.
Ibn Sino bolaning ruhiy va jism oniy taraqqiyotida tarbiyachining roll
to ‘g ‘risida qanday fikrlar bildirgan ?
8. Am ir Temur qo ‘shinining jism oniy va ruhiy tayyorgarlik sifatlarini
izohlab bering.
9. Zahiriddin M uhammad Boburningsog'lom avlodningjismoniy va ruhiy
tarbiyasi haqidagi qarashlarini tahlil qiling.
10. «Bobur» s o ‘zining lug'aviy та ’nosi nimani anglatadi?
1 1 . 0 ‘zbekiston mustaqillikka erishganidan so ‘ng sport sohasida qanday
yutuqlar q o ‘lga kiritildi?
12. 0 ‘zbekistonda jism oniy m adaniyat va sport sohasida pedagogik
kadrlarni tayyorlashda qanday ijobiy о ‘zgarishlar yuz bermoqda ?
13. 0 ‘zbekistonni buyuk davlatga aylantirishda jismoniy madaniyat va sport
sohasining hamda murabbiylaming vazifasi nimalardan iborat b o ‘lishi kerak?
0 ‘ZBEK IST0NDA YUQORI MALAKALI SPORTCHI
LARNI PSIXOLOGIK JIHATDAN TAYYORLASH VA
M ASHQ JARAYONINI SAMARALI 0 ‘TKAZISH
S erquyosh m am lakatirniz endilikda m ustaqil diyor. U n i buyuk dav-
latga aylantirish m as’uliyati bu o ‘lkada yashayotgan h a r b ir ongli fu-
qaro, ju m la d an , jism oniy m adaniyat xodim lari h am d a sp o rtch ilar zim -
m asiga h am ulkan sharafli vazifalar qo‘ygan. 0 ‘zbekiston spo rtchilari-
ning ja h o n m iqyosida o'tkazilayotgan yirik m usobaqalarda va Olimpia
da o 'y in larid a qatnashib, nufuzli o'rin larn i q o ‘lga kiritayotganligi ularni
bu m as’uliyatli vazifani bajarishga astoydil kirishganligidan dalolat beradi.
A lbatta, nufuzli m usobaqalarda ishtirok etish o ‘z - o ‘zid an b o ‘lmasligi
h am m ag a ayon. Buning u ch u n sp o rtchilarim izning jism on iy va ruhiy
tayyorgarlik darajasini yanada oshirish ham da ularda yurtsevarlik hislarini
y a n a d a k am ol to p tirish lozim . 0 ‘z b e k is to n n in g q ish k i o lim p ia d a
o 'y in la rid a ishtirok etib, 60 davlat o ra sid a 1 2 -o ‘rin n i egallashi va
respublikam iz sportchilarining 2000-yildan m ustaqil ravishda olim piya
o ‘yinlarida qatnashib kelayotganligi m uhim h odisa b o ‘ldi. 0 ‘zbekiston
spo rtch ilari, sport mutaxassislari va m urabbiylari oldidagi asosiy vazifa
vatanim iz sportini qisqa m uddat ichida jah o n d ag i yirik va yuksak taraqqiy
etgan davlatlar sporti darajasiga k o ‘tarishdur. M am lakatim izning tabiiy
s h a r o iti , y a ’n i iss iq -iliq m a v su m n in g u z o q c h o ‘z ilis h i s h u n d a y
im k o n iy a tla rd an biri hisoblanadi. Yil b o ‘yi uzluksiz rav ish d a spo rt
m ashg‘ulotlari va m usobaqalar o ‘tkazish h am d a sportning barcha turlarini
a ’lo d a ra ja d a riv o jlan tirish s h a r t- s h a ro itig a eg a m iz . S h u n in g d e k ,
o lim p iad a ch ilar uchun maxsus psixolog va m u rab b iy lar rahbarligida
alo h id a m ashg‘ulotlar o'tkazish uchun b arch a im kon iyatlar mavjud.
S o ‘nggi yillarda ayrim d av latlar o ‘z la rin in g tab iiy va geografik
sh aro itlarin i hisobga olgan holda alohida sp o rt tu rlari b o ‘yicha m alakali
s p o r t c h i l a r ta y y o r la m o q d a la r . U la r y u q o r i t o i f a l i s p o r t c h i l a r
tayyorlashning ilmiy asoslangan uslublarini ishlab ch iq q an lar. B ulardan
tash q ari, sport am aliyotidagi k o ‘rsatkichlarga o lim piada o ‘yinlarida k o ‘p
h o llard a yuqori natijalarga erishish sp o rtch ilarn in g m usobaqalarga te z -
tez qatnash uvi va m oddiy jih a td a n yetarli t a ’m inlang anlig i bilan h am
b e lg ila n ish in i k o ‘rsa tm o q d a. C h u n o n c h i, G o lla n d iy a d a y ax m alak
m ay d o n larin in g ko‘p b o ‘lishi konkida u ch ish sp o rtin in g qisqa va o ‘rta
m aso fa la rg a yugurish tu rla rid a yuqori k o ‘rs a tk ic h la rg a erish u v id a,
A m erik a d a esa suzish havzalarining k o ‘pligi m alakali suzuvchilarni
tayyorlashda q o ‘l kelm oqda. 0 ‘zbekistonning Surxondaryo, Q ashqa-
daryo, X orazm va S am arqand viloyatlarida milliy kurashning rivojlan-
ganligi (ijtim oiy, tabiiy sh aroitning kurash sportini rivojlantirishga m os
kelishi) kelgusida sam bo va kurashning boshqa turlari b o ‘yicha o lim -
p iad ach ilarn i tayyorlash im konini beradi. Q ayerda sport uchun qulay
sh aro it m avjud b o ‘lsa, yoshlar bilan jism oniy m ashqlar uzluksiz va
yuqori darajada o'tkazilsa, qaysi sport turlari b o ‘yicha to 'g arak lar ish-
lasa, ularga tajribali fidoyi m urabbiylar jalb etilsa, o ‘sha joylarda m u-
vaffaqiyatlar k o ‘p b o ‘ladi. U lar orasidan, albatta, olim piada q atnash -
chilari yetishib chiqadi.
H ozirgi paytda 0 ‘zbekistonda yuqori malakali sportchilarni tayyor
lash u ch u n barcha shart-sharoit va im koniyatlar yaratilm oqda. Y oshlar
p ‘rtasida sportning barcha turlariga qiziquvchilar soni kun sayin ortib
b o rm o q d a. S port kishilarni h a r tom onlam a rivojlantirish, sog‘lig‘ini
m ustahkam lash, m eh nat va jangovar faoliyatga tayyorlashning vosita va
o m illaridan biri sifatida 0 ‘zbekistonning buyuk davlat b o ‘lishida xizm at
q ilm o g ‘i lozim . R espubliiam iz Prezidenti I.A .K arim ovning ta ’biri bilan
aytganda: «Bizning zam im m iz bahodirlar va him oyachilarim iz b o ‘lgan
p olvonlar va botirlarga azaldan boy ham da ularni m ehr bilan parvarish
qilib kelm o q d a» 1. Bu fikrda ju d a katta m antiq bor, albatta. C hunki
T urkiston xalqi azaldan chavandozlik, kurash, ov va sayohat bilan m unta-
zam shug ‘ullanib kelishgan. B unday sport m usobaqalari va o ‘yinlari
«Alpomish», «K untug‘mish», «Qirqqiz», «Avazxon», «Ravshan», «Manas»
kabi dostonlarda anchagina batafsil tasvirlangan.
0 ‘zbekistonning ja h o n m am lakatlari bilan tashqi, iqtisodiy, savdo,
m a d a n iy va sport sohasidagi alo q alari kun sayin rivoj to p m o q d a.
R e s p u b lik a m iz s p o rtc h ila ri K o re y a , X ito y , F ra n siy a , Y a p o n iy a ,
A ra b isto n , T urkiya, A m erika kabi yirik m am lakatlard a o ‘tkazilgan
o ‘rto q lik u c h ra sh u v la ri va ra sm iy b irin c h ilik la rd a q a tn a sh ib , o ‘z
m ahoratlarini nam oyish qilm oqdalar. Yana shunisi e ’tiborliki, sportning
k urash , futbol, qilichbozlik, sam bo, yengil atletika kabi turlari ham d a
sh a rq o n a yakkam a-yakka bellash u v lar b o ‘yicha T o sh k en t, T erm iz,
B uxoro, S am arqand va boshqa shaharlarda xalqaro tu rn irlar o ‘tkazildi.
B ularning ham m asi 0 ‘zbekiston shuhratini jahong a tanitish bilan b ir-
g alik d a, respublikam iz sp o rtch ilarin in g xalqaro sport m aydonlarida
bellashuvga tayyor ekanligidan dalolat beradi.
1 K arim ov [.A. 0 ‘zbekistonning o ‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li. —T : 0 ‘zbekiston,
1992.
M a ’lum ki, so‘nggi yillarda odam ning jism o n iy va ruhiy im k oniya-
tin in g c h e k siz lig in i s p o r td a e r is h a y o tg a n re k o rd n a t i j a l a r h a m
k o ‘rsatm oqda. Sport rekord ko ‘rsatkichlari shunday tez su r’a tla r b ilan
o ‘sib borm oqdaki, bu natijalar 0 ‘zbekiston sportchilaridan ham olim piada
o ‘yinlarida g'alaba qilish u ch u n yuksak iste’dodlilikni, ruhiy va jism o n iy
faollikni, sport m usobaqalarida o ‘z kuchiga ishonch hosil etishni, tinim siz
m ashq qilishni, eng og‘ir sharoitlarda h am o ‘zini dadil b o shq ara bilish
xislatlarini shakllantirishni, insonga tabiat to m o n id a n berilgan yashirin
ruh iy va jism oniy im k o n iy atlard an foyd alan a bilish va ilm iy ishlab
chiqilgan psixologik uslublar bilan m ashq qilishni talab etadi. B uning
uch u n 0 ‘zbekiston olim piadachilarida sport orqali vatanga b o ‘lgan ruhiy
faollik sifatlarini yanada o ‘stirish lozim. R uhan faol sportchilargina axloqli,
chidam li, vijdonli, sportda o ‘z m aqsadiga erishish y o ‘lida h a r qanday
qiyinchiliklardan q o ‘rqm aydigan kishilar b o ‘lib yetishadilar. S hu bois
biz 0 ‘zbekiston olim piadachilarini yuqori natijalarga erishishlari u ch u n
psixologik jih atd an tayyorlashda b irinchi galda quyidagilarga e ’tib o r
qaratishni m aqsadga m uvofiq deb hisoblaym iz:
— 0 ‘zbekiston o lim p iad a jam o asi sp o rtch ilarig a tu rlic h a ruh iy va
jism oniy vaziyatlarning vujudga kelish q o n u n iy a tla rin i o ‘rgatish;
— sportchilarni m uayyan sport ko‘rsatkichlariga erish ish lari u c h u n
sam arali ruhiy faollik h o latin i vujudga keltirish g a o d atlan tirish ;
— sportchilarda h a r q anday sharoitda h am psixologik jih a td a n o ‘zin i-
o ‘zi boshqarish, jism oniy faollik va ishchanlik m alakalarini rivojlantirish;
— olim piadachilarda ruh iy va jism o n iy b arq aro rlik , ch id am lilik kabi
sifatlarni kam ol toptirish.
S p o rt tu rla ri h a r xil b o ‘lg an id ek , s p o rtc h ila r n in g m u so b a q a g a
tayyorligi va ularning m usobaqada paydo b o ‘ladigan hissiy t a ’sirlanish
d a r a ja la r i h am t u r l i c h a b o ‘la d i. B a ’z i b i r s p o r t c h i l a r d a s p o r t
m alakalarining qiyinchilik bilan hosil b o ‘lishi; b oshqasid a esa kuchli
hissiy ta ’sirlanish, xavotirlanish, vahim aga tu sh ish ; u ch in ch isid a asab
tizim in in g zaifligi; t o ‘rtin ch isid a h issiyotlarin ing tez o ‘zgaruvchanligi
sababli sport m usobaqalarida yuqori ko‘rsatkichlarga erishishi ju d a o g ‘ir
b o ‘ladi. B unday s p o rtc h ila r b ila n ru h iy ta y y o rg a rlik ish la ri o lib
borilm asa, sport m usobaqalari ju d a qiyin kechadi. «Psixologiya» faninirig
isbotlashicha, kuchli m uvozanatli asab tizim ig a ega b o ‘lgan s p o rtc h i
la r s p o rt m u s o b a q a la rid a va o l im p ia d a o ‘y i n l a r i d a b a r q a r o r
k o ‘rsatkichlarga erishib kelganlar.
Inson organizm ining aqliy, ruhiy va jism o n iy im ko niy atlari c h e k -
sizdir. S po rtchilarda bun d ay sifatlarni rivojlantirish, kundalik hayotda
am aliy q o 'llash n i yoshlik d av rid an boshlash kerak. B uning uch un
sp o rtch ilar o ‘z a ’zolari faoliyat funksiyalarining xilm a-xil qonunlarini
bilib, ulardan aqliy m e h n a t unum dorligini o ‘stirishda, ruhiy va jis
m oniy faollik darajasini oshirishda to ‘g‘ri va o ‘rinli foydalana bilishi
n ih o y atd a m uhim . H ozirgi sp o rtd a, m utaxassislarning fikricha, «au-
togencha» m ashq qilish orqali sp ortchilar ichki ruhiy im koniyatlari-
d an t o ‘la foydalanishga erishm oqdalar. Bu uslub nem is psixolog olimi
I.G . Shuls nom i bilan b o g 'liq b o ‘lib, butun dunyoga keng tarqalgan.
«A utogencha» m ashq uslubi nafaqat ruhiy kasalligi b o r kishilar bilan
m ash g ‘u lo tlar o ‘tk azishda, balki sog‘lom odam lar, ayniqsa, sp o rtch i
larni m usobaqaga ruhiy jih atd an tayyorlashda ham keng q o ‘llanilm oqda.
B u n d a y m a s h q la r b ila n iz c h il s h u g ‘u llan g an s p o r tc h ila r y u q o ri
k o ‘rs a tk ic h la r g a e r is h m o q d a la r . A u to g e n m a s h g 'u lo ti b ila n
sh u g 'u llan g an nem is shifokori X. L indem an havo to ‘ldirilgan rezina
qayig‘ida bir o ‘zi 72 kunda A tlan tika okeanini kesib o ‘tishga m uvaffaq
b o ‘lgan. U bu sayohatga 'izoq va kuchli tayyorlangan. Lindem an okean-
da suzish u c h u n faqat jis n n n iy chidam lilikdan tashq ari, xavfli vaziya-
tla rd a aqliy faollik, ruhiy tu sh k u n lik holatlarida o ‘zini t o ‘g ‘ri boshqara
bilish , k o ‘tarinki kayfiyat bilan birga irodaviy barqarorlik kabi sifatlar
ni tarbiyalashga alo h id a e ’tib o r bergan. Buning u ch u n m axsus ishlab
ch iq ilg an psixologik uslublar asosida m ashq qilgan.B ugungi kunda b i
ro rta h am olim 2020-yillar atrofida kishilarning yuqori jism oniy im -
koniyatlarin ing q anday b o ‘lishini faqat taxm in qilishi m um kin, lekin
ilm iy asoslab, aniq ayta olm asa kerak. 1930—40-yillarda ja h o n o lim
lari sport turlari b o ‘yicha oxirgi sport natijalarini aniqlashga urinib
k o 'rg an lar. Lekin b u n d ay ta s a w u rla r, to ‘g ‘rirog‘i, b ash o ratlar o ‘rinsiz
b o ‘lib chiqdi. A yrim sport natijalari olim larning b asho ratlaridan ham
o ‘tib , yuqori k o ‘rsatk ich lar bilan yakunlandi. Bunga quyidagi aniq
m isollarni keltiram iz: 1955-yil Paul A ndersen uch b osqichda 512 kg
sh tan g an i k o ‘targ a n id a, ja h o n axborot vositalari bund ay kishilar har
100 yilda bir m arta tu g ‘iladi, deb ishontirgan edilar. Lekin oradan 5
yil o ‘tgach, Y uriy Vlasov 25 kg, yana besh yildan so ‘ng L. Jabotinskiy
50 kg, yana besh yildan keyin esa Alekseyev, A ndersenning rekordi-
d a n 100 kg o rtiq shtanga k o ‘tardi. Bu natijalar insonning asab tizim i
va ruhiyatining yuqori m ahsuldorlik xususiyatiga ega ekanligidan dalolat
beradi. Insondagi b u n d ay xususiyat kelgusida sport sohasida yuqori
natijalarga erishish im konini beradi.
Bizni yoshligim izdan « Q anch a harakat q ilm ag in , b o sh d an b a la n d -
ga sakray olm aysan» degan aqida bilan tarb iy alab kelishgan. Biz h a m
b o ‘yim izdan balandga sakraganim iz y o ‘q, h a tto , b u n in g u c h u n h a ra k a t
h am q ilm a d ik . A y tis h la ric h a , m u z la g a n su v d a b ir n e c h a d a q iq a
turishning o ‘zi m uzlab o ‘lish u chun kifoya qilark an . H ayo t esa b a ’za n
buning aksini h a m k o ‘rsatadi. 1991-yilda b ir g u ru h sp o rtc h ila r B ering
b o ‘g ‘ozini suzib o ‘td ilar. O raliqdagi m asofa 41 k ilo m e tr b o ‘lib, u n g a
14 soat-u 37 daqiqa vaqt sarflangan. 0 ‘sha pay td a suvning issiqligi
b o r-y o ‘g‘i 4—8 daraja o ralig ‘ida b o ‘lgan, xolos. Suzish ja ra y o n id a h e c h
qanday notabiiy h odisa ro ‘y berm agan. 1992-yilning fevralida esa en g
uzoq m asofaga qishda suzish xalqaro uyushm asi Issiqk o‘lda g ‘aroyib
m usobaqa o ‘tkazdi. O 'ttiz uch suzuvchi 68 so a t-u 20 d a q iq ad a 168
kilom etrlik m asofani bosib o ‘tadilar. A m m o o ‘sh a p ay td a k o ‘lning suvi
m uzlagan b o ‘lib , suzish u c h u n m uz s in d irilib y o ‘l o c h ilg a n ed i.
M usobaqa y a k u n la n g a c h , su zu v c h ila rd an b irin in g issiqlik darajasi
o ‘lchab k o ‘rilg an d a, u n in g issiqlik d arajasi 32 g ra d u s n i k o ‘rsatd i.
Tibbiyot xodim larining tilida bu hayot bilan vidolashuv dem akdir. Biroq
o ‘sha sportchi suvdan c h iq q an id a g o ‘yo h ec h n arsa b o ‘lm ag an d ek ,
atrofdagilar bilan hazillashar, kulardi. K o‘p o ‘tm ay uning issiqlik darajasi
tabiiy holatiga keldi.
H ozirgi k u n d a y o sh larn in g ruhiy, jis m o n iy , aq liy , m a ’naviy va
irodaviy sifatlarining rivojlanish im koniyatlari ch e k lan g an em as, desak
xato qilm aym iz. H ozirgi kosm ik asrda kosm osga d o im iy ch iq ish lar
inson ruhiy im koniyatlarining cheksiz ekanligining yana b ir k o ‘rinishidir.
B undan 70 yil oldin parash u td a sakrashning b oshlanish davrlarida inson
balandlikda o ‘z xushini y o ‘q o tib qo'yishi m u m k in q alb id a ru h iy tu sh -
kunlikka berilish, kelajakda insonning ichki im k o n iy a tla rid an fo y d ala
nish natijasida h a r q anday ruhiy va jism oniy t o ‘siqlarn i yengishi m u m -
kinligini k o ‘ra olm aydigan ayrim kishilarning fikrlari t o ‘g ‘ri em asligini
p arash u tch ilar b ir n ech a m arta isbotladilar. H ozirgi k u n d a p arashu t
sporti yoshlarning eng sevimli sport turiga aylandi. H a tto b irin ch i p a ra
shutda sakragan, kosm osda b ir necha b o r aylan ib , p arvoz qilib, oy -
gacha uchib bo rg an lard an birortasi ham x u shidan k etg an em as. Bu
m uvaffaqiyatlar inson o rganizm inin g ruhiy, aqliy, jism o n iy m ashq t u
fayli m ustahkam lanishi natijasidir.
Inson organizm i va miyasi m a ’lum siste m alar asosida vaqtga q arab
ish qobiliyatining im k oniyatlarini o ‘zgartirib, o ‘sib b orish i natijasida
tashqaridan olingan tu rli-tu m a n axborotlarni qaytadan to ‘la ishlab berish
im kon iyatiga egadir. F an n in g s o ‘nggi yutuqiari bizga quyidagi xulosa-
larni beradi: inson m iyasining tuzilishi, uning ishchanligi va jism on iy
im koniyatlari cheksiz. Inson m eh n at jarayonida m iyaning fikrlash q o -
b iliy atin in g eng oz qism i bilan ishlashga odatlangan. Agar biz m iyam iz
ishlash im koniyatining yarim kuchi bilan ishlashga od atlan ganim izd a
ed i, o ‘nlab xorijiy tillarni va k atta ensiklopediyalarni boshdan oxiri-
g ach a o ‘zlashtirib olgan b o ‘lar edik. Hozirgi m aktab va institut o ‘quv
rejalarini o ‘rtacha oddiy kishi o ‘zlashtirishi m um kinligi aniqlangan.
K elgusida buyuk in so n lar k o ‘zga k o ‘rinm aydigan tab iatn in g inson
m iyasig a bergan k a tta k u ch i, im k o n iy a tla rin i ishlatishga m uyassar
b o ‘ladilar.
H o z irg i v a q td a o lim la r o d a m d a g i fao l n u q ta la r n in g ish la sh
q o n u n iy atin i ch u q u r o ‘rganm oqdalar. Yaqin kun larda bu m u am m olar
h al q ilin sa , sekin t a ’sir qilish o rq ali inson faoliy atin i b o sh q arish
im koniy ati tug 'iladi. B unday boshqarish yo ‘li bilan inson faqat kasal
o rganizm ni davolabgina q o lm asd an , balki uzoq u m r k o ‘rish, yaxshi
kayfiyat va jism oniy o ‘sish xususiyatiga ham ega b o 'lad i. Bir so‘z bilan
ay tg an d a, yoshlar o ‘z orgrm izm larining funksiyalarini yaxshi bilishi,
o ‘z ruhiy holati sirlarini o ‘rganish orqali kelgusida dolzarb m uam m olarni
yechish im koniyatiga ega b o 'la d i. Shunday qilib, inson o ‘z ruhiyatini
k a m o l to p tiris h o rq a li y a n a d a k u c h liro q , b ilim liro q , a q lliro q va
insonparvarroq b o ‘lib yetishadi.
S p o rtch ilar hayoti va sport m ash g ‘ulotlari jaray o n id a o ‘z psixikasini
re ja la s h tir is h a s o s id a o ‘z i n i - o ‘zi b o s h q a r is h , ta k o m illa s h tir is h
im k o n iy a tla rin i k en g a y tirish lari m um kin. Bu uslub talabiga k o ‘ra
sp o rtch i o ‘z oldiga an iq m aqsad q o ‘yishi, o ‘zining kuchiga ishonch
hosil qilishi natijasida o ‘z in i-o ‘zi ruhiy rejalashtirish im koniyatiga ega
b o ‘ladi. 0 ‘z in i-o ‘zi ruhiy jih a td a n rejalashtirishda m aqsad tay anch
harak at nuqtasini vujudga keltiradi. Agar spo rtchin in g sportga qiziqishi
kuchli b o ‘lsa, uning hayotidagi boshqa m aqsadlari ham shunga bo g‘liq
b o 'la d i va shunga b o ‘ysunadi. B uning uchun m aqsad aniq va b arq aro r
b o 'lish i shart. S p o rtch ilar ru h iy atin i to ‘g‘ri rejalashtirish uch un ularda
m usobaqadan oldin paydo b o ‘ladigan qaltirash va jonsizlik holatini
b a rta ra f qilish m aqsadida m axsus m ashg‘u lotlar tashkil etish, ijobiy
h isla rn i hosil q ilish , d u n y o q a ra sh in i o ‘stirish m aqsadga m uvofiq.
S portch ilarni butu n dunyodagi yangilik va o ‘zgarishlarni bilib borish-
ga, haqiqat uchun kurashishga tab iat go‘zalligini his qilishga, o ‘zida
yuqori insoniy xislatlarni nam o y o n qilishga; ichki ruhiy, jism o niy va
aqliy im k o n iy a tla rd an sam arali foydalanishga o d a tla n tirish lozim . Bu
vazifani bajarish m urab b iy lar va psixologlar zim m asig a tu sh adi.
S p o r tc h ila r n in g s ta r td a n o ldingi ru h iy h o l a t i n i m u ra b b iy la r ,
fiziologlar, psixologlar k atta qiziqish bilan k o ‘p yillard an b u y o n o ‘rganib
kelm oqdalar. Lekin sportch ilarn in g startd an old in g i ru h iy tayy orgarlik
holati haqid agi k o ‘plab m uam m olar, m asala la r shu k u n g a c h a yaxshi
ishlab chiq ilm ag an yoki ilm iy hal qilinm agan. F a q a t Z . M y u ller ayrim
risola va m aq o lalarid a xalqaro sport m u so b aq ala rid a sp o rtc h ila rn in g
y om on k o ‘rsa tk ic h la ri faqat ularning jis m o n iy , te x n ik yoki ta k tik
tayyorgarligiga bogMiq boMmasdan, balki u larning m u so b aq ad a n oldingi
tayyorgarlik h olatig a h am bogMiq ekanligini a n c h a batafsil tu sh u n tirib
berishga erishgan.
S portchining m usobaqa jarayonida ruhiy hayajo n lan isn ho lati xilm a-
xil sh ak llard a ifo d a la n a d i. U larn in g m u s o b a q a d a n o ld in g i y u q o ri
darajadagi ruhiy tayyorgarlik holati qiyin va m u rak k a b sh aro itlard a
h am o ‘z in i tu t a b ilis h i, o ‘z in i t o ‘g ‘ri b o s h q a r is h id a kO‘rin a d i.
S p ortchining m uso b aq ad an oldingi ruhiy h o lati u n in g o ld ing i tu rli xil
m usobaqalarda erishgan muvaffaqiyatlariga k o ‘p jih a td a n bogMiq boMadi.
Ayrim o lim larn in g fikricha, m iyada hosil boMgan o ‘rta c h a q o ‘zg‘alish
m usobaqada yaxshi natijalarga erishish im k o n in i b erad i. A g ar m iyadagi
q o ‘zg‘alish start olish vahim asi darajasigacha yetib b o rsa , q o ‘zg‘alish
yuqori boMadi, o q ib atd a sportchin ing m usobaq adagi natijalari y o m o n
k o ‘rsatkichlar bilan tugallanadi. S portchinin g m u so b aq ag a tayyorgarlik
holati asab tizim in in g t a ’sirchanligiga ham bogMiq boMadi. S p o rtch in in g
startga tay y o rg a rlik h o la tin i A.S. P uni q u y id ag i u c h tu rg a ajra tib
ko'rsatgan:
1. S p o rtch in in g startd a qaltirashi, jonsizlik ho lati.
2. S p o rtch in in g startga yuqori tayyorgarligi va jan g o v arlik h o lati.
3. S p o rtch in in g ru h a n tushkunlik va y o m o n kayfiyatlilik holati.
S h u la r d a n s p o r tc h i u c h u n eng m u h im la r i: s ta r tg a ja n g o v a r
tayyorgarlik va startdagi ta ’sirchanlik holatlaridir. K uchli m uv ozanatsiz
asab tizim iga ega boMgan sportchilar startda q altirash , jo n sizlik holatiga
ko‘p uchraydilar. K uchli m uvozanatli, serh arak a t asab tizim iga ega
boMgan sp o rtch ilard a startd a jangovarlik holati yuqori boMadi.
S po rtch in in g startga tayyorgarlik holati oldingi m u so b aq alard a o ‘z
kuchini q an d a y safarb ar etganligiga ham bogMiq boMadi. B ulardan
tashqari, startg a tayyorgarlik holati quyidagi sabablarga h am bogMiq:
1) m usobaqaning xarakteriga; 2) to m o sh ab in larn in g x ulq -atv o rig a; 3)
sp o rtch in in g m usobaqa old id an bajargan jism oniy m ashqlari sifatiga;
4) o ‘z kuchiga ish o n ch hosil qilishiga; 5) sportchining individual o ‘ziga
xos xususiyatiga. Bu sabablar sp ortchining startga tayyorgarligiga t a ’sir
qiladi.
B a’zi spo rtchilarda uchraydigan ruhiy faollikning zaifligi, dangasalik,
fikrlash qobiliyatining torligi, tashabbussizlik qanday va qayerdan paydo
b o ‘ladi? T abiiyki, b o lalik d an m a ’lum bir sport turiga intilish hayotiy
z a r u r a td i r . B iro q a y rim h o ll a r d a o t a - o n a l a r , ta r b iy a c h i va
m u r a b b iy la r n in g e ’tib o r s iz lig i n a tija s id a b a ’zi s p o r t c h i l a r o ‘z
f a o li y a tl a r id a ta b i a t va j a m i y a t s irla rin i tu s h u n a o lm a y tu r li
q iyinchiliklarga du ch keladilar.
S p o r t c h i l a r n i n g jis m o n iy m a s h g 'u lo tla r va s p o r tn in g o d a m
o rganizm iga ijobiy t a ’sirini c h u q u r anglab yetm asligi, ularda irodaviy
sifa tla rn in g yaxshi riv o jlan m ag an lig i bois, sport m ash g‘u lo tla rid a n
k o 'n g li soviy boshlaydi, n atijada m usobaqalarda ijobiy ko ‘rsatkichlarga
e rish a o lm ay d i. B u n in g sab a b la ri quyidagilar: o ta -o n a la rn in g o ‘z
farzandlariga bilim olisl: va m ustaqil ravishda jism oniy m ashg‘ulot va
sport bilan shug‘ullanishi t.:chun yetarli shart-sharoit yoki o q ilon a k un
tartib i yaratib berm aganligi; b a ’zi m urabbiylarning sport m ash g‘uloti
yuklam alari va m ashq uslublarini egallashda, m antiqan tu sh u n ish d a
qobiliyatsizligi, m urabbiyning hozirgi zam on sport psixologiyasiga oid
uslublam i to 'liq o ‘zlashtirm aganligi ham da ulam i sport faoliyatida tatbiq
etishdagi o ‘quvsizligi; sp o rtch ilard a jism oniy harak at va sportga oid
k o ‘nikm a va m alakalarning qiyinchilik bilan hosil b o ‘lishi; ularning
yoshiga, qobiliyatiga, kuchiga nisbatan q o ‘yilayotgan talab larnin g m os
k e lm a s lig i; k a b ila r . Bu s a b a b la r s p o rtc h ila r n in g h a d d a n o r tiq
charch ash ig a, zo 'riq ish ig a va u larda asabiy h olatning paydo b o ‘lishiga
olib k elad i; u la rn in g sp o rt m a sh g ‘ulotlariga b o ‘lgan q iziq ish la rin i
pasaytirib yuboradi.
Hozirgi davrda b a’zi sportchilarning o‘zlari tanlagan jism oniy faoliyat
va sport so halarini t o ‘liq yaxshi o ‘zlashtira olm asliklari sabablarini
o 'rg an ish «Sport psixologiyasi» fanining eng m uhim m uam m o larid an
biri b o ‘lib kelm oqda. Bu fan b a ’zi sportchilardagi jism oniy va psixologik
jihatdan tayyorgarlikning talab darajasida emasligining quyidagi sabablari
m avjud ekanligini aniqladi:
|