1) «... agar term ing rangiyaxshilana borsa, harakatlarni
davom ettiraverish m um kin, agar ter chiqa boshlasa, harakatni to ‘xtatish
1 Ibn Sino. Tib qonunlari. 1-kitob, 315-bet.
kerak; 2) jism oniy mashg ‘ulot davomida kishi yengillik sezsa, m ashqni
davom ettiraverishi m um kin; 3) agar organlar, a ’zolar bo ‘rtishda davom
etsa, mashqni davom ettiraverish m um kin. Agar shu k o ‘rsatilgan betgilar,
- deydi olim, - y o ‘qola borsa, mashqni darhol to ‘xtatish k e ra k » 1.
Buyuk olim faqat sog'lom kishilarning o ‘z o rgan izm in i c h in iq tirish
u ch u n bajaradigan jism o n iy m ashq tu rlari va ah a m iy atin i k o 'rsa tib g in a
q olm asdan, balki kasal, k a m q u w a t kishilarning h am jism o n iy m ash q
qilishi natijasida kasallikdan qutulish y o 'llarin i k o ‘rsatishga h a ra k a t
qiladi. O lim , shu o 'rin d a , jism oniy m ash q lar bilan sh u g ‘ullan u v ch i
kishi o ‘zining k a m q u w a t organ larin i o rtiq c h a h a ra k a t q ild irish d a n
saqlashi lozim ligini alo hida t a ’kidlaydi. Ju m lad an , « H arak atlar, — d eb
izohlaydi Ibn S ino, - o rg a n la rn in g h o lig a q arab tu rlic h a b o ‘ladi.
M asalan, oyoq tom irlarin in g kengayishi kasalligi b ilan o g ‘rigan kishi
o y o q n in g k o ‘p h a r a k a t q ilis h in i ta la b q ilu v c h i m a s h q la r b ila n
shug‘ullanm asdan, balki h arakatning k o ‘pini gavdaning yuqori qism iga,
m asalan, b o ‘yin, bosh va q o ‘llarga k o ‘chirishi kerak. G a v d an in g y uqori
qism ida qilinadigan h arak atlar oyoqlarga kam t a ’sir q ilad i» 2. O lim
jism oniy m ashqlarning h am m a turlari bilan b arch a o d a m larn in g b ir
xil shug‘ullanishlari yaram aydi, deb uqtiradi. U ningcha, albatta, o ‘zining
sog‘lig‘iga qarab, qurbiga yarasha m ashqni tan lab olishi kerak.
«H ar bir odam , — deydi Ibn S ino, — o ‘ziga m os harak atlarn i tan lash i
kerak. A rg‘am chilarda uchish kabi yengil m ashq isitm adan holsizlangan
kishilar u ch u n , harakat qilish va o 'tirish g a qurbi yetm ayd igan kish ilar
u ch u n m uvofiq»3.
B ulardan tashqari, Ibn Sino yana bir q an c h a kasalliklarni davolashda
yengil m ashqlardan foydalanish kerakligi t o ‘g ‘risida an iq m a sla h a tla r
beradi. M asalan, agar odam ohista teb ratilsa, uyquga kiradi va b u
h arak atd an atrofga yel tarqaladi. Bu h arak at, Ibn S ino fik richa, m iya
kasalliklari natijasida kelib ch iq q an p arishonxo tirlik h o la tid a n xalos
b o ‘lish ham d a ishtahani ochish, tab iatin i uyg‘otish u c h u n foydalidir.
S o ‘rida yotqizib tebratish isitm a, qorin k o ‘pchishi, buyrak kasalliklari-
ga d u c h o r b o ‘lgan kishilar uchun foydali ekanligini t a ’kidladi.
«Tib qonunlari» birinchi kitobining yakuniy qism ida Ibn Sino quyidagi
yettita om ildan to ‘g‘ri foydalanish sog‘liqni saqlaydi va m u stahkam lay-
di, degan xulosaga keladi. Bular:
1) mizojni mo ‘tadil tutish; 2) yeyila di-
1 Ibn Sino. Tib qonunlari. 1-kitob, 315-bet.
2 0 ‘sha kitob, 318-bet.
-1 0 ‘sha kitob, 318-bet.
gan va ichiladigan ichimlik va ovqatlarni tanlay bilish (parhez saqlash);
3) badanni tuklardan tozalash; 4) burunga tortiladigan havoning tozaligi
va yetarliligiga e ’tibor berish; 5) qaddi-qomatni to ‘g ‘ri tutish; 6) qulay va
ixcham kiyinish; 7) jism oniy va ruhiy harakatlarni m e ’yorida bajarish’ .
Ibn S in o n in g jism o n iy m adaniyat sohasidagi fikrlarining xarakterli
to m o n i shundaki, bu m asalani u kishi faoliyatining boshqa tom onlaridan
ajralgan h o ld a em as, balki insonning barcha faoliyati bilan cham barchas
b o g ‘liq h o ld a olib qaradi. C h u n k i Ibn Sino jism o n iy m ad aniyatni
b o lan in g yoshiga, kuchiga va hayotiy tajribasiga yarasha olib borish
kerakligini, jism o n iy m ashqlar kishi organizm ini m ustahkam lash bilan
b ir q ato rd a , u kishining ruhini tetiklashtirishga, aqliy qobiliyatining
o ‘sishiga h am k atta yordam berishini uqtirdi. Shu nuqtayi n azardan
Ibn S inoning kishilar kundalik jism oniy hayoti m asalalariga qiziqqanligi
va u n g a o ‘z v a q tid a b e r g a n ilm iy va a m a liy ja v o b la r i « S p o rt
psixologiyasi» fan ining vujudga kelishida m uhim o ‘rin tutdi.
0 ‘rta asr sh aro itid a buyuk m utafakkirning jism on iy m adaniyat so
hasidagi q arash larn i tabiiy-ilm iy jih a td a n asoslab berishi o ‘sha davrga
n isb a ta n ju d a k a tta ijobiy ah am iy atg a ega b o ‘lib, un ing jism o n iy
m ad an iy at t o ‘g ‘risidagi k o ‘pgina fikrlari hozirgi davrda h am o ‘z kuchini
y o ‘q o tg a n em as. O ta - o n a la r , ta rb iy a c h ila r, jis m o n iy m a d a n iy a t
o 'q itu v c h ila ri, m u rab b iy lar bu fikrlardan sharoit va vaziyatga m os
ravishda o ‘z am aliy faoliyatlarida foydalanishlari m aqsadga m uvofiq.
T em uriylar hukm ronligi davrida o ‘zbek feodal davlati hayotida harbiy
sa n ’at h am d a jism oniy m ashqlam ing xilma-xil turlari yanada rivoj topdi,
xalqning o ‘zligini anglash darajasi o'sdi. T em ur va uning lashkarboshilari
harb iy y u rish larid a jan g ch ilarn in g jism oniy ch in iq q an , b a q u w a t va
epchil b o ‘lishi, ularning m ahorati va jasorati ayovsiz janglarning taqdirini
hal qilishini c h u q u r anglagan. S hu bois lashkarning harbiy sa n ’atni
h am ru h a n , h am jism o n a n puxta egallashiga jiddiy e ’tib o r berishgan.
T e m u r saroyiga kelgan ispan sayyohi Rui G onsales de Klavixo egniga
yengsiz k alta kam zulga o ‘xshatib tikilgan charm libos kiyib olgan ikki
polvon tik turib olishishini, bir-birini yiqitishga astoydil harakat qilishini,
n ih o y a t, u lard a n biri ustun chiqib, raqibini yerga ag ‘darib, an ch a
vaqtgacha uning turib olishiga yo‘l q o ‘ymay bosib yotishini, agar yiqilgan
polvon o ‘rn id an tu rib ketsa, yiqilgan hisoblanm asligini o ‘z kitobida
g ‘oyat qiziqarli bayon qilgan. B izningcha, bu q im m atli m a ’lum o tlar
o ‘zb ekcha k urashning yana b ir turi — hozirgi erkin kurash uslubiga
1 0 ‘sha kitob, 318-bet.
ju d a o ‘x sh ash B u x o ro c h a kurash t o ‘g ‘risid a b o ‘lsa k erak . A n c h a
vaqtgacha u n in g tu rib ketishiga y o ‘l q o ‘y m ay bosib yotganligi haqid agi
qaydlar hozirgi kurashda raqibni yiqitish, u n i m u ay y an vaqtga q a d a r
shu h o la td a ushlab tu rish qoidasiga o 'x sh ay d i.
U ru sh o q ib a tin i k o ‘p in c h a ikki ja n g c h i- p a h la v o n n in g b e v o sita
olishuvi h al etgani t o ‘g ‘risidagi m a’lu m o tla r h a m e ’tib o rg a sazovordir.
T arixiy m an b ala r bizga bu haqda b ir q a to r q im m a tli m a ’lu m o tlarn i
yetkazib kelgan. M asalan, Sharafutdin al-Y azd iy o ‘zin in g «Z afarnom a»
kitobida T em u rn in g X orazm xoni H usayn SoTiyga ikki o ‘rtadagi nizoni
urush b ilan em as, balki yakkam a-yakka o lishuv y o ‘li b ilan hal etish ni
ta k lif qilganligi to ‘g ‘risida m a ’lum ot berad i.
0 ‘zbek x alqining tu rm u sh id a turli xil jism o n iy m ash q lar, ayniqsa,
ch av an d o zlik poygalari va kurash k eng ta rq a lg a n lig in i tasd iq lo v ch i
b o sh q a d a lilla r h a m b o r. M asa la n , « B o b u rn o m a » d a t e m u r iy la r
sulolasidan boMgan m ash h u r sarkarda va h o k im M u h a m m a d B o bu r
(1 4 8 3 —1530) o 'z in in g h a rb iy y u r is h la r id a n b i r i n i b a y o n q ilib ,
m an zilg o h d a polv o n lar kurashga tushgan i, q ay iq ch i p ah lav o n L oh uriy
D o ‘st Y o sin X a y r d e g a n p o lv o n b ila n o lis h g a n i, ik k a la si u z o q
kurashgani, D o ‘st Y osinni ju d a qiynalib y iq itg a n in i y o zg a n 1.
S afarlarning birida O d a m p u r orolida S o d iq b ila n K ulolni kurashga
tu sh irm o q ch i b o ‘lganini B obur quyidagicha t a ’riflaydi: «U shbu ku n
Sodiq b ila K ulolni kushtiga solduk. K ulol d a ’vo b ila kelib ed i, O grada
kushti tu tm o q q a y o ‘l kuftini u zray tib , y igirm a k u n m u h la t tiladi. Q irq -
ellik kun m u h latid a n o ‘tdi. Bugun z a ru r b o ‘ldi, ku sh ti tu tti. S odiq
yaxshi kushti tu tti, xili oson yiqti. S odiqqa o ‘n m in g tan g a va egarlik
ot va b o sh -o y o g ‘ va tugm alik chakm an i n ’o m b o ‘ldi. B ovujudki, K ulol
yiqilib edi, m a ’yus qilm ay, anga ham saru p o y va u c h m ing tan g a in ’om
b o ‘ldi...»2. «Safarlarning yana birida, p an jsh an b a kun i p ah lav o n S odiq
bilan U lu g ‘ U diy kushtigir kushti tu ttila r. S o diq c h ik o ra yiqti. Xili
tashvish to r tti...» 3. «Yigitlar bir pora s h o ‘x lu q qildilar., b ir p ora kush-
tigirlik qildilar. Soki M uhsin d a ’vo qildiki, t o ‘rt-b e s h kishini m iy o n -
girlik q ilu rm en . Bir kishi bila tutti, yiqilayozdi. Ik kinch isi S h o d m o n
edi, M uhsin ni yiqti. Hijil va munfail b o ‘ldi. K u sh tig irlar h am kelib,
1 Ism oilov R., Sholom iskiy Yu. 0 ‘zbekistonda fizkultura tarixi. — T oshkent:
0 ‘qituvchi, 1969, 15-bet.
2
Bobur. B oburnom a. — Toshkent: 0 ‘zbekiston fan lar akadem iyasi nashriyoti,
1960, 432-bet.
3 0 ‘sha kitob, 436-bet.
kushti tu ttila r» 1. U larning h am m asi bu polvondan yengilgan. B obur
o ‘sha davrning m ash h u r polvoni M uham m ad Abu Saidga yuksak b ah o
berib, un i «tengi y o ‘q pahlavon» deb atagan edi.
B obur o ‘z xotiralarida m u shtlashish m usobaqalarini ham tilga oladi
va b ir jo y d a o 's h lik « u ru sh q o q lar» b irin ch ilik n i o lg an in i y o zad i.
«B oburnom a»da keltirilgan d alillar shuni tasdiqlaydiki, bu davrda sport
jangovar xarakterga ega b o ‘lgan. M asalan, Boburning yozishicha, uning
za m o n d o sh lari orasida b ir zarb b ilan otni qulata oladigan o d am lar
ham b o ‘lgan. Bu esa hozirgi boks uzoq o ‘tm ishdagi m u sh tlashish
janglaridan kelib ch iq q an in i k o ‘rsatadigan yana b ir dalildir.
B obur z a m o n id a shaxm at o ‘yini ham keng rivojlangan. Z u n n u n
degan b ir shaxs shatranjga sh u n d ay qiziqar ekan: «Agar o d am lar b ir
q o ‘l bilan o ‘ynasalar, u ikki q o ‘li bilan o ‘ynar edi»2, - deydi Bobur.
M ir M u rto z ismli boshqa bir o dam esa shaxm atga shu darajada q iziqar
ekanki, agar u ikki m uxolif bilan uchrashgudek b o ‘lsa, biri bilan o ‘ynab,
ikkinchisining ketib qolm asligi u ch u n etagidan ushlab tu ra r e k a n 3.
Y oshligidan m erganlik, m u shtlashish, qilichbozlikni k o ‘p m ashq
qilgan, u c h a r q u sh n in g k o ‘zid an uradigan d arajada m ergan b o ‘lib
yetishgan B obur otasi vafotidan keyin, o ‘n ikki yoshida taxtga o ‘tiradi.
U yosh b o ‘lishiga qaram asd an turli harbiy va jism on iy m ashqlar bilan
b e k a tk a la r i r a h b a r lig id a m u n ta z a m s h u g ‘u lla n g a n . M a s a la n ,
ch a v a n d o z lik k a ju d a q iziq q an y o sh p o d sh o h n in g c h o rb o g 4 ich id a
c h a v a n d o z la rn i m ash q qilishi P. Q odirov ning «B obur» ro m a n id a
quyidagich a tasvirlanadi: “ O tni ch o p tirib borib birdan jilovini q o ‘yib
yuborar, kam o nga ch apdastlik bilan o ‘q o‘rnatib, chopib b orayotgan
ot ustidan nishonga o lar edi. M azidbek sopiga sad af qadalgan yoy
o ‘qini n ish o n d a n avaylab sug‘urib o ld i-d a, qanchalik ch u q u r b otgan ini
b a rm o g ‘i bilan o ‘lchab k o 'rd i: «Bilagingizda kuch k o ‘p, am irzodam !
Sherpanjasiz...»4. Dovyurakligi va jasurligi uchun u yoshligidan «Bobur»
(« S h e r» ) la q a b in i o lg an B o b u r m aq to v n i o ‘ziga olgisi k elm ad i:
« S herpanja deb o tam n i aytsinlar. M en ko‘rganm en, zarblari b u n d an
o ‘n hissa ortiq. M usht ursalar, eng z o ‘r yigitni ham yiqiturlar»5.
1 Bobur Z.M . B oburnom a. — Т.: 0 ‘zbekiston Fanlar akadem iyasi nashriyoti,
1960, 450-bet.
2 0 ‘sha kitob, 436-bet.
7 0 ‘sha kitob, 436-bet.
4 P. Q odirov. Bobur. — Т.: 0 ‘qituvchi, 1985, 32-33-betlar.
5 0 ‘sha kitob, 33-bet.
B obur yoshligidan k u c h -q u w a tli b o ‘lgan. U c h a rc h a s h n im a e k a n
ligini bilm as, b ir m ash q d an chiqib, ikkinchi m ash q n i b o sh la b ketav e-
rar edi. B obur ot ustid a h a r xil harakatli m ash q larn i h a m yaxshi b ajara
olgan. «B obur b o ‘z o tn i ch o p tirib borib, navkarga y e tg a n d a o yo q larin i
u zangidan b o ‘sh atd i, q am ch in i tishiga oldi. B o‘z o t jiy ro n q ash q a b i
lan jips kelgan za h o ti B obur b o ‘y c h o ‘zib, narigi o tn in g eg a rid an ikki
q o ‘llab u sh lad i-y u , b o r kuchi b ilan e g a rd a n -e g a rg a sak rad i. B iroq
navkarning oti sakrash zarbidan c h o ‘ch ib , h u rk ib k e td i. B o b u rn in g
xipcha gavdasi b ir lahza havoda m uallaq b o ‘lib q o ld i, k eyin pastga
tushib ketdi, oyoqlari yerga «tap» etib urildi. A m m o u q o ‘llarin i egardan
b o ‘sh a tm a d i — b o ‘sh a tsa , yom on y iq ilish in i sezib , jo n - ja h d i b ila n '
yopishdi. Bilaklari ch in d an ham kuchli ekan, sh unday o g ‘irlikka bardosh
berdi. F aq at navkar o tin i to ‘xtatib o lg u n ch a B o b u rn in g o y o q lari yerni
tirn ab sudralib b o rd i-y u , bejirim ipak sallasi b o s h id a n u ch ib ketdi.
A m m o N o ‘yon K o ‘kaldosh yordam ga yetib k elg an d a, B o b u r o ‘zini
o ‘nglab, oyoqda tu ra r, biroq rangi ju d a oq arib k etg an ed i» 2.
B obur o ‘zining b u n d ay botirligi va q o 'rq m a slig i b ila n o ‘z atrofidagi
boshqa kishilarga h am n am una k o ‘rsatar edi. M asalan, B o b u r b oshlagan
harbiy y u rish lard an biri qattiq sovuq vaqtiga t o ‘g ‘ri k elg an. Sovuq
sh unday z o ‘r b o ‘ldiki, h atto B obur y igitlaridan b ir n e c h a si sovuqda
q o tib o ‘ladi. S h u n d a B obur a n h o rn in g m u z in i s in d irib , 16 m a rta
sh o ‘n g ‘iydi. B o b u r bu bilan inson o rg a n iz m in in g b a rd o s h i ch ek siz
ekanligini o ‘z ja n g c h ila ri k o ‘zi o 'n g id a isbotlaydi. N a tija d a q o ‘sh in
o ra sid a g i u m id s iz lik o ‘rn in i o ‘z s a r k a rd a la rig a b o ‘lg a n is h o n c h
egallaydiki, bu B oburning harbiy yurishlarida erish g an g ‘a lab a larin in g
asosiy o m illarid an biri b o 'lib xizm at qilgan. B o b u r m o h ir sark ard a
bo'lganlig i sababli o ‘zining ozchilik yigiti b ilan d u sh m a n n in g b u tu n
bir to ‘dasiga qarshi ja n g qilib, g'alaba q o zo n g a n p ay tlari k o ‘p b o 'lg an .
B obur yoshlikdan h a r to m o n lam a k o ‘p m ash q qilganligi sababli
b a q u w a t, jasu r va iste’dodli bo'lgan. H arbiy sa n ’a tg a ju d a h a m qiziqqan.
Y ana u n d a harbiy s a n ’atga tabiiy iste’d od b o 'lg a n . U ta b ia ta n q o 'rq u v
va sarosim a nim aligini bilm agan. Ingliz olim i E d u ard X o ld in (X IX
asr) B ob u rn i in s o n la r ichida eng b o tir y ig itla rd a n b iri ek a n lig in i
t a ’kidlayd i. R us o lim i, P eterburg u n iv e rs ite tin in g p ro fe sso ri N .I.
V eselovskiy (X IX asr) esa o ‘z asarlarida B obur b o tirlig in in g ch ek i
bo'lm aganligi, un ing butu n hayoti jasorat n am u n alari b ilan to iib - to s h ib
yotganligi, B obur o ‘zining ikki yuz yigiti y o rd a m id a S h ay b o n iy n in g
1 Qodirov P. Bobur. — Т.: 0 ‘qituvchi, 1985, 34—35-betlar.
k o ‘p m ing kishilik lashkari m u stah k am o ‘rnashib olgan S am arqandga
hujum qilishga j u r ’at etganligi, faqat ju r’at etibgina qolm ay, balki
d u sh m an n i q a l’a d a n h ay d ab yuborganligi, Ibro him Ludiy q o ‘lidan
qudratli H in d isto n n i to rtib olganligi haqida to ‘lqinlanib hikoya qiladi.
B o b u r h a m d a u n in g la s h k a r b o s h ila r i s p o rt m u s o b a q a la ri
jangchilarn ing jism o n iy ch in iq ish i, b a q u w a t va epchil b o 'lish id a ju d a
m uhim o ‘rin tutushini, harbiy yurishlar taqdirini jangchilarning m ahorati
va jaso ra ti hal qilishini c h u q u r tushunganlar.
0 ‘rta Osiyo xalqlari o ‘rtasida ot ishtirokidagi musobaqalar keng tarqalgan
bo ‘lib, bolalik chog‘idanoq ot m inish bu yerda yashovchi deyarli har bir
kishining tu g ‘m a, odatiy ishi hisoblangan. Navro‘z kabi xalq bayram larida
polvonlar kurashi, shuningdek, a n ’anaviy yakka olishuvlar o ‘tkazilgan.
H ozirgi 0 ‘zb e k isto n h u d u d id a yashagan xalqlar o ‘zin in g tarixiy
tara q q iy o tid a og‘ir va m ash aq q atli y o ‘lni bosib o ‘tgan. Ju m lad an , bu
xalqlar h ay otidan m u stah k am o ‘rin olgan jism oniy m ad aniyat va sport
h a m q o n li v o q e a la r b o ‘ro n id a , ta sh q i d u sh m a n la rn in g ju d a k o ‘p
m o d d iy -m a d a n iy b o y lik la rn i y a k so n etu v ch i o ‘z a ro u ru sh la ri va
q irg ‘in la rid a , m e h n a tk a s h la rn in g a jn ab iy lar zu lm ig a va m ah alliy
am aldorlarga qarshi kurashlari alangalarida toblangan. H u km dorlarning
b iri kelib biri ketgan. X alqning B oburga o'xshagan sara farzandlari o ‘z
o ‘tm ish a n ’analarini davom ettirgan, yangidan yangi m oddiy va m adaniy
boyliklar yaratgan, harbiy s a n ’at va jism oniy m adaniyatning taraqqiyoti
u ch u n qayg‘urganlar. B oburning k o ‘p qirrali faoliyatini o ta-bobolarim iz
doim qadrlab kelganlar. Biz h am uni insoniyat m adaniyatining m a’naviy
sohalarigagina em as, jism o n iy m adaniyat sohasiga ham tera n k o ‘z bilan
q a ra g a n inso n sifa tid a h a m is h a qadrlay m iz. Z e ro , 0 ‘zb e k isto n d a
m ustaqillikdan so ‘ng tara q q iy etayotgan kurash, futbol, chavandozlik,
m erganlik , chim li xokkey kabi sport o ‘yinlari tarixini B obur shaxsi,
uning davridan ajratib o ‘rganib b o ‘lmaydi.
B u g u n g i s p o r tim iz o ‘z in in g q a d im iy ild iz la rig a ega ek a n lig i
yuqoridagi m isollardan yaqqol k o ‘rinib turibdi. Xullas, 0 ‘zbekiston
h u d u d id a yashagan x a lq la rn in g jism o n iy m adaniy ati h a m d a sport
m ashqlari tarixi bu x alqlar tarixi singari o'zining olis, m ashaqqatli va
y orqin o ‘tm ishiga ega.
0 ‘zbek istonning M ustaqilligini jahondagi ko‘p d avlatlar tan oldi,
k o ‘p davlatlar d ip lo m a tik m u n o sab atlar o‘rnatdi va shu davr ichida
h u k u m atim iz jism o n iy m ad an iy a t va sportni rivojlantirish borasida
m u h im ishlarni am alga oshirdi. 1992-yilning fevralida «Jism oniy ta r-
biya va sport to ‘g‘risida»gi q o n u n n in g qabul qilin ish i, 1995-yilning 2-
sentabrida T osh k en td a b irin c h i M arkaziy O siyo o ‘y in larin in g o c h ili-
shi, 1999-yil 1-m ayda kurash b o ‘yicha ja h o n birinchiligining o ‘tkazilishi
0 ‘zbekistonda d em o k ra tik va huquqiy ja m iy a t q u rish d a, y o sh la r va
sportchilar tafakkurini shakllantirishda jism oniy m adaniy at va sp o rtn in g
aham iyatini yanada oshirdi.
Hozirgi kunda yosh lard a m illiy ong, m illiy m afku ra, o ‘ziga xos
m illiy g ‘u ru r, m illiy ta f a k k u r va iftix o rn i ta rb iy a la s h b o r a s id a
respublikam izda ju d a k o ‘plab ishlar am alga o sh irilm o q d a. 0 ‘z b e k isto n
Respublikasi Oliy M ajlisining IX sessiyasida t a ’lim va tarbiy a tiz im in i
tu b d a n o ‘zgartirish, u n i yangi zam o n ta la b la ri darajasiga k o ‘ta ris h ,
barkam ol avlodni tarb iy alash y o 'n a lish lari belgilab berild i. Bu b iz n in g
bug u n g i k u n d a o ld im iz g a q o ‘ygan b u y u k m a q s a d la rim iz g a , e z g u
niyatlarim izga, jam iyatim izning yangilanishi, hayotim izn in g tara q q iy o ti
va istiq b o li u c h u n a m a lg a o s h ira y o tg a n is lo h o tla rim iz g a ; z a m o n
talablariga javob b erad ig an yuqori m alakali, ongli, m ustaqil fikrlo vch i
irodali mutaxassis k ad rla r tayyorlash m u am m o la rin i b a rta ra f etish g a
qaratilgan ishlarim izga y an a d a rag‘b at berdi.
Istiqlol sharofati bilan 0 ‘zbekiston sp o rtch ilarid a m a ’naviy yuksalish
h a m yaq q o l k o ‘zga ta s h la n m o q d a . J a h o n m iq y o s id a o ‘tk a z ilg a n
m usobaqalarda, xususan, 2000-yil S id n e y d a o ‘tk azilg an O lim p ia d a
o ‘yinlarida vakillarim izdan M u h a m m a d q o d ir A bdullayevning ish tiro k
etishi va O lim piada c h e m p io n i b o ‘lishi m u h im voqea b o ‘ldi. K eyingi
yillarda 0 ‘zbekistondan k o ‘plab m ah o ratli sp o rtc h ila r y etishib c h iq d i.
B u, a lb a tta , o ‘z - o ‘z id a n b o ‘lgan em as. B u n in g z a m in id a o ‘z b e k
xalqining tarixiy taraqqiyoti, yuqori darajadagi m adaniyati, pahlavonlari,
qahram on lari va g o ‘zal a n ’an alarin in g t a ’siri bor.
« S p o rt p s ix o lo g iy a s i» fa n i jis m o n iy m a d a n iy a t v a s p o r t
m utaxassislarini tay y o rlash d a, k o 'p lab m u am m o li vaziyatlarni t o ‘g ‘ri
h a l e tis h d a , ta la b a va s p o r t c h i l a r d a m a ’n a v iy h i s s iy o t l a r n i
shakllantirishda alo h id a aham iy atg a ega. S h u nuqtayi n a z a rd a n b u
m asalaga alohida ilm iy-uslubiy va m etodologik jih a td a n y o n d ash ish g a
to ‘g‘ri keladi. C hu nki, jism o n iy m adaniyat va spo rt h a r b ir m illat ta ra q -
qiyotida xalq, jam iy at, davlat k u c h -q u d ra tin in g asosiy o m ilid an biri
hisoblanadi.
D em ak, «Sport psixologiyasi» fani m illiy istiqlol ru h id a b ark am o l
avlodni tarbiyalashda eng a w a l quyidagi vazifalarni am alga o sh irad i:
- xalqimiz o'tm ishi, shuningdek, jismoniy madaniyat va sportimiz tarixi
falsafiy-psixologik tafakkur, m adaniy-m a’rifiy, ijtimoiy-siyosiy, mafkuraviy
harakatlar va g‘oyalarga boy ekanligini to ‘laligicha ro‘yobga chiqarish;
— sportchilar ongiga o ‘tm ishdagi jasur, yovqur, jahongir ota-bobolari-
m iz ruhini singdirish ham da ularda moddiy va m a’naviy madaniyatga
b o ‘lgan m ehr, hurm at va qadr-qim m at tuyg‘ularini rivojlantirish;
— jism o n iy m adaniyat va sport asosida o ‘zligini anglash va milliy
u y g ‘o n is h , m a fk u ra v iy h is s iy o tn i riv o jla n tiris h v a s h u aso sd a
in sonp arv arlik , vatanparvarlik ruhini kuchaytirish.
M a m la k a tim iz d a jis m o n iy m a d a n iy a t va sp o rtn i riv o jlan tirish
m aqsadida ilmiy tadqiqot ishlari olib borishi uchun barcha im koniyatlar
m avjud. H ozirga q adar «Sport psixologiyasi» fani bo 'y ich a o ‘z b e k tilid a
b iro rta h am darslik va o ‘quv q o ‘llanm a yozilm agan edi. Bu fanning
sp o rtch ilard a sport m ahoratini oshirishda, ularni m usobaqaga psixologik
tayyorlashda aham iyati katta. «Sport psixologiyasi» fani psixologiyaning
jism o n iy m adan iyat h am d a sportga d o ir bilim , m alaka, k o ‘nikm alarini
hosil qilish, rivojlantirish va tarbiyalashning qonuniyatlarini o'rganuvchi
m axsus sohasi b o ‘lib, sportchilarning ruhiy xususiyatlari, tem peram enti,
x a ra k te ri, qobiliyati va ruhiy jaray o n larin in g b arq aro r xususiyatlarini;
e ’tiq o d i, b ilim i, sportchiga xos jangovarlik holati, startdan oldingi va
m u so b a q a d a n keyingi h o lati, k o 'n ik m asi, m alakasi h am d a sportchiga
x os x u lq -a tv o r va o d atlarni o ‘rganadi.
« S port psixologiyasi» fani u m um iy psixologiya va falsafani tashkil
e tu v ch i fanlar sirasiga m ansub b o ‘lib, bu fan pedagogika va tibbiyot
fanlari bilan h am niho y atd a yaqindir. «Sport psixologiyasi»ning ushbu
fanlarga yaqinligi, h a tto k o ‘pgina m uam m olarni birgalikda hal etishi
b u fan n i m ustaqillikdan m ah ru m qilm aydi: tadqiqot p red m eti, nazariy
ta la b la ri u o ‘z p re d m e tin i o ‘rganish uslublari jih a td a n farqlanadi.
F a n n in g b arch a m uam m olari m arkazida sportchi va uning faoliyati
tu ra d i. S p o rtch i shaxsining ijtim oiy taraqqiyotdagi roli oshib borgani
say in , bu fanining fanlar tizim idagi aham iyati ham ortib boradi.
M am lak atim izd a «Sport psixologiyasi» fanining asosiy m aqsadi:
| 