2
0 ‘sha adabiyot, 9-bet.
*
0 ‘sha adabiyot, 10-bet.
roq» kabi qissalarida ham inson qalbini tu g ‘y o n g a k eltirad ig an o ‘ta
k uchli ruhiy h o latlarn in g tasviri berilgan.
X o ra zm va F a rg ‘o n a h u d u d la rid a o td a u z o q m a so fa g a y u ris h
k o ‘nikm alarini tarbiyalash m aqsadida o ‘tk azilad ig an o t poygasi o ld id an ,
sh u ningdek, N a v ro 'z va bosh q a xalq b a y ra m la rid a u y u sh tirila d ig a n
kurash va yakka olishuvlardan aw al m axsus psixologik tayy orgarlik
k o ‘rilgan. B unday psixologik ta d b irla r p o lv o n d a o ‘z k u ch ig a t o ‘la
ish o n c h hosil q ilish d a , V atanga boMgan m u h a b b a t h issin i y a n a d a
oshirishda m u h im o ‘rin tutgan.
0 ‘sha davrlarda jangchilarning ko‘ngil o ch ish v a kayfiyatini k o ‘tarish
vositalaridan biri «chavgon» o ‘yini boMgan. Ja n g c h ila rn in g jism o n iy
va ruhiy sifatlarini o ‘stirish m aqsadida y irtq ic h p a rra n d a la r y o rd a m id a
ov qilish kabi m u sobaqalar o ‘tkazilgan. S h u n in g u sh u n h am o ‘zb ek lar
va ularnin g o ta-b o b o la ri qadim z a m o n la rd a n o q ru h a n va jis m o n a n
b a q u w a t, chidam li, m ard va m ato natli k ish ila r sifatid a tan ilg an lar.
X alq p ah lav o n la ri h a q id a q a n c h a d a n q a n c h a afso n a va q o ‘s h iq la r
to ‘qilgan. M asalan, A lpom ish d ostonida o ‘zb ek xalqi h ayo tid agi uzoq
o ‘tm ish voqealari aks ettirilgan. Asar q a h ra m o n i A lp o m ish , unin g d o ‘sti
Q orajon, o ‘zbek qizi g o ‘zal B archinoylarn ing k o ‘p lab ijobiy fazilatlari
qatori ularning k u c h -q u w a ti, aqlan barkam olligi, pahlavonligi, jism on iy
va ruhiy m ukam m alligi h am o ‘z ifodasini to p g an .
X alqim iz qad im d an yosh avlod tarbiyasida
« S o g ‘lom tanda — s o g ‘
aql»
tam oyiliga asoslanib, ularni ruhan faol, axloqli va m a ’naviy yuksak,
ishchan qilib tarbiyalashga alohida e ’tib o r b erib kelishgan. Ju m lad an ,
Pahlavon M ahm udning ichki ruhiy-m a’naviy barkam olligi uning jism oniy
q udrati, iste’dodi va tafakkurida ko‘rinib tu rad i. P ah lav on M ah m u d
jism oniy jih atd an ju d a b a q u w a t pahlavon boMishi bilan birga o ‘z xalqini
juda sevgan. Q adim X orazm ning bu zabardast, kuragi yerga tegm agan
pahlavoni nafaqat m am lakatda, balki q o ‘shni d avlatlarda, ju m la d a n ,
H indistonda ham m ashhur boMgan. X orazm asirlarini ozod qilishi, V atan
u ch u n kurashda jo n fido qilishi Pahlavon M a h m u d n in g ichki ruhiyati
va m a’naviy dunyoqarashining naqadar kuchli ekanligidan dalolat beradi.
D em ak, bu ulug‘ inson o ‘z ruhiyati va jism id a y ashirinib yotgan ichki
im koniyatlardan toMa foydalanish xususiyatiga h a m ega boMgan.
Q ad im d a jism oniy m adaniyat va spo rtning inso n g a beqiyos d arajad a
m a ’naviy, ruhiy m adad berishini ch u q u r his q ilg an ajd o d larim iz k atta
janglar va ulkan qurilishlardan oldin turli xil m u so b aq ala r o ‘tkazishgan.
Q adim gi G retsiy ada ham yangi sh ah arlar q u rish g a k irish ish d an o ld in
o lim p iad a o ‘yinlariga o ‘xshash xilm a-xil m usobaqalar uyushtirilgan.
S h arq n in g yetuk faylasufi, shoir, xalqparvar q o ‘rqm as inson, ru h an
y etuk tariq a t m urshidi A h m ad ibn U m ar Xevaqiy al-X o razm iy edi. Bu
zoti sh a rif Shayx N a jm id d in K ubro nom i bilan olam ga tanilgan. Z ero ,
N a jm id d in d in n in g yulduzi, K ubro ulug‘lar (birligi K abir), bu y u k lar
degan m a ’noni anglatadi. H azrat A hm ad ibn U m arning K ubro (K ubro,
K abir) deyilishiga bois shuki, H azrat yigitlikda kim bilan ilm yuzasidan
b ah s-u m u n o zara qilsa, alb atta, yengarkan. Shu sabab K ubro, y a’ni
buyuk degan nom olgan. Shayxning yana bir laqabi Shayx Valiytaroshdir.
U k ishining nazari kim ga tushsa, ul zot valiylik darajasiga yetarkan.
X orazm shoh m o ‘g ‘ul bosqinchilaridan qo'rqib qochgan paytda Shayx
x o r a z m lik la r n i d u s h m a n g a q a rsh i jan g g a b o sh la d i. H a z ra t ja n g
m ay d o n id a yovning b ay ro g ‘ini to rtib oldi va uni shu darajada m ahk am
ushlaydiki, h a tto , b ay ro q n i o ‘n kishilab ham uning q o ‘lid an to rtib
olo lm ay d i. Yov o x ir-o q ib a t b ayroqni kesib olishga m ajbur b o ‘ladi.
N a jm id d in K ubro ja n g d a sh ah id b o ‘ladi.
K ubroviya ta riq a ti Q u r’on i karim va H adislar asosida shakllangan.
K om il insonni tarbiyalash bu tariq atn in g asosiy vazifasi b o ‘lgan. Shayx
N a jm id d in K u broning h ay o ti katta saboq, ulkan m aktabdir. T ariq at
p irlarin in g tarbiyasi bois, o ‘tm ish ajdodlarim iz xush-xislat, ulug‘ fazilat
egasi b o ‘lganlar. A rab sayyohi ibn B atuta o ‘z estaliklarida du n y o n i
kezib, m o v aro u n n a h rlik va xorazm liklardek, ezgu niyatli va ezgu xulqli
kishilarni k o ‘rm aganligi, S h ero z va Isfahon aholisi garchi o ‘zlarini
ja v o n m a rd la rg a o ‘x sh a tsa la r-d a , am m o X orazm va M o v aro u n n a h r
ja v o n m a rd la ri m u so firlarn i siylash va m eh m o n d o rc h ilik d a u lard a n
b a la n d tu rish la rin i; u larn i Iro q d a shotlar, X u ro so n d a sarb ad o rlar,
M a g ‘ribda sukra deb ulug‘lashi haqidagi m a’lum otlarni keltirgan.
0 ‘zb ek x alq i, y u q o rid a t a ’k id lag an im izd ek , o ‘z m a d a n iy a tin i,
ju m la d an , jism o n iy m ad an iy a tin i h am qadim zam onlardayoq vujudga
keltirgan. C hun ki tarixiy zarurat nihoyatda ongli, aqlli, bilim li, jism oniy
va ru h iy jih a td a n b a rk a m o l, m a to n a tli, q o ‘rqm as, b o tir yig itlarn i
tarbiyalashni talab qilar edi. X alq tarbiyalagan, bosqinchilarga qarshi
ku rashda to b lan g an q a h ra m o n la rd a n biri Jaloliddin M anguberdidir. U
300 kishilik suvoriysi bilan vatani X orazm dan X urosonga ketishga
m ajb u r b o ‘ldi. 0 ‘zini ta ’qib qilib borgan m o ‘g ‘ul askarlari bilan N iso
sh ah rid a jan g qilib, ular ustidan g'alab a qozondi. Bu g‘alabadan so ‘ng
Jalo lid d in M anguberdi N ish o p u rg a keldi ham da u yerdan 0 ‘rta Osiyo
va E ronga elch ilar va c h o p a rla r yuborib, xalqni m o ‘g ‘ul bo sqin chilari-
ga qarshi kurashga chaqirdi. 1220—1221 -yillarda hozirgi Afg‘o n isto n n in g
X u roson, B og‘lo n , Q a n d ah o r, Balx, Q obul va b o sh q a v ilo y atla rid a
m o ‘g ‘u llarning k o ‘p m ing sonli q o ‘shiniga q a q sh a tq ic h za rb a la r b erd i.
Jalo lid d in M a n g u b e rd i suvoriylari b ilan m o ‘g ‘u lla r o ‘rtasid a H in d
daryosining soh ilida b o ‘lgan jangda (1221-yil 2 4 -n o y a b r) C h in g iz x o n
b arch a q o ‘shinini urushga tashladi va ja n g n i sh ax san o ‘zi b o sh q ard i.
Bu jan g d a C hingizxo n q o 'sh in i g ‘alaba qilgan b o ‘Isa-d a, m o ‘g ‘u lla r
tarixda m isli k o ‘rilm agan darajada talafot k o ‘rdi. 0 ‘sh a k u n i k e c h q u ru n
m o ‘g ‘ullar Jalo lid d in M anguberdining asir o lin g an 7 yoshli o ‘g ‘lin i
tirik la y in y u ra g in i su g ‘u rib oldi. B u v o q e a d a n s o ‘n g J a l o l i d d in
M anguberdi o ‘rdasidagi b arch a ayollarni, h a tto , o ‘z o nasi va x o tin la rin i
m o ‘g ‘ullar q o ‘liga asir tushirm aslik u c h u n H in d daryosiga c h o ‘k tirib
yubordi. 0 ‘zi esa suvoriylari bilan H in d isto n n in g ichk arisiga ch e k in d i.
K eyinchalik Jaloliddin M anguberdi katta k uch t o ‘p lab , E ro n va K avkaz
ortiga qaytib kelib, bu yerda m o ‘g ‘ullarga qarshi k urashn i davom ettird i.
A m m o u m o ‘g ‘u llar zulm i ostida qolgan X o ra zm g a q aytib kelolm adi.
Ja lo lid d in M a n g u b e rd i O zarb ay jo n n i, u n in g sh im o lid a g i y e rla rn i,
G a n ja n i va 1226-yilda G urjistonni va u n in g p o y tax ti Tiflisni bosib
oldi. Ja lo lid d in M an g u b erd i S him oliy O z arb ay jo n d a o ‘zining k urd
n av k a ri to m o n id a n o ‘ld irila d i. U n in g h a lo k a tig a K avk az o rti va
K u rd isto n n in g xristian hokim lariga qarsh i olib b o rg a n siyosati sabab
b o ‘ldi. Jalo lid d in M anguberdining harbiy y u rish larid a h a m ro h b o ‘lgan
ta r ix c h i N a sa v iy u n g a b a g 'is h la b « S iy r a t a s - s u l t o n J a l o l i d d i n
M anguberdi» («S ulton Jaloliddin M an g u b erd in in g h alokati») n o m li
asarini, M .S hayxzoda esa «Jaloliddin» (1943) dram asin i yozgan. 0 ‘zbek
xalqining M anguberdi m ag‘lubiyatidan so‘ng m o ‘g ‘ullarga qarshi kurashi
qariyb b ir yarim asr davom etdi. XV asrga kelib O ltin 0 ‘rd a uzil-kesil
yem irildi. 0 ‘rta O siyoda m o ‘g ‘ullar h ukm ronligiga b a rh a m berildi.
Ibn S ino o ‘z davridagi barch a fanlar ju m la d a n , inso n ru h iy atin i
o ‘rg a n u v ch i fa n la r, sh u n in g d e k , jis m o n iy m a s h q la r p six o lo g iy a si
sohasida h am aham iyatga m olik tad q iq o tla r olib bord i. Ib n S in o d a n
ilgari o ‘tgan bir q an c h a olim lar: Yaqub b in Isaak a l-K in d i, A bu N a sr
a l-F o ro b iy , Abu B akr al-R oziy va b o sh q alar psixologiya m asalalariga
qiziqqanlar. U lar psixologiyaga doir m axsus a sa rlar yozgan b o lm a s a la r
h am o ‘zlarining falsafaga oid asarlarida inson ruh iy atig a oid tu rli xil
m asalalarni hal qilishga harakat qilganlar. Ibn S in o n in g ilm iy m erosin i
o ‘rganish sh u n i k o ‘rsatadiki, buyuk m u ta fa k k ir psixologiyaga d o ir
m asalalar b ilan k o ‘proq qiziqqan va m axsus asa rlar yozib q o ld irgan .
«Jon to ‘g ‘risida risola», «Psixologiya to ‘g ‘risida risola», « Jo n -ru h haqida
k ito b » va b o s h q a la r sh u la r ju m la sid a n d ir. B ulardan ta sh q a ri, Ibn
S in o n in g k o ‘pgina yirik falsafiy, tibbiy asarlarida («Tib qon un lari»,
«S hifo b eru v ch i kitob» va «D onishnom a» kabi) psixologiyaga do ir
alo h id a b o ‘lim lar m avjuddir.
P sixologiya m uam m o larig a taalluqli m asalalarni yaxlit tizim g a solib
b irin c h i m a rta m axsus asar yozgan olim Arastudir. S huning u c h u n uni
qad im g i Y u n o n isto n d a psixologiyaning asoschisi deb ataydilar. Ibn
S in o esa o ‘rta asr sh aro itid a S harqda psixologiyaga d o ir m asalalarni
b ir tizim g a soldi va m axsus asarlar yozdi. S huning u ch u n h am Ibn
S in o n i S h arq d a psixologiyaga asos solgan olim deb ayta olam iz.
Ib n S in o n i psixologiya m asalalarini yoritishga q iziq tirg an o m il,
b irin c h id a n , 0 ‘ta O siyo, Xitoy, E ron va H indiston da o ‘zid an ilgari
y a s h a b o ‘tg a n o lim la r to m o n id a n y o zib q o ld ir ilg a n a s a r la r n i
o ‘rganganligi b o ‘lsa, ikkinchidan, antik dunyo olim va faylasuflarining
t a ’siri h a m d ir. C h u n k i, A rastu Ib n S in o n in g falsafad a « B irin ch i
o ‘qituvchi»sidir. U A rastuning «Jon haqida»gi asari bilan yaxshi tan ish
e d i. U c h in c h id a n , Ib n S in o n in g tib b iy o t so h a s id a o lib b o rg a n
ta d q iq o tla ri kasallarni h a r to m o n la m a kuzatish, o d am anatom iy asi,
fiziologiyasini, shun ingdek, odam n in g asab tizim ini yaxshi o ‘rganishni
ta la b e ta rd i. S h u n in g u c h u n h a m tu rli xil k asa llik larn i d av o lash
ja ra y o n id a kishilarning ruhiy xususiyatlarini am aliy tajrib alar orqali
bilish za ru ra tg a aylangan edi. T o ‘rtin ch id an , Ibn Sino psixologiya yosh
avlodni o ‘q itish va tarb iy a m asalalarini sam arali hal qilishga k atta
y o rd a m b erish in i anglagan edi.
A rastu kabi Ibn Sino ham odam tanasi va «ruhiy qu w atlar» m ateriya
bilan fo rm a tariq asid a b ir-b irid a n ajralm agan h o ld a m avjud ekanligini
t a ’k id la y d i. S h u n in g u c h u n o lim ru h iy fa o liy a t b ila n o d a m
salom atlig in in g b ir-b irig a t a ’sir etish kuchi qanchalik k atta ekanligini
isbot qilishga h arak at qildi. Ibn S ino bu sohada m avhum fikr yuritish
bilan ch eg aralan ib qolm adi, balki kuzatishlariga tayanib, h ayvonlar
ustida oddiygina, am m o asosli tajrib alar o ‘tkazdi.
K ishi ru h iy h o latlarin in g organizm ga t a ’siri h a r q an d a y ruh iy
jarayonning fiziologik asoslari bilan bog‘liq ekanligini, organizm ga tashqi
m u h itn in g t a ’siri katta b o 'lish in i isbotlash uchun Ibn S ino ikkita q o ‘zi
olib, u lard a n birini och b o ‘ri yaqiniga bog'lagan, ikkinchisini esa oddiy
tin c h sh a ro itd a saqlagan. H ar ikkalasiga ham tarozida o ‘lchab b ir xil
m iq d o rd a ovqat bergan. K o‘p o ‘tm ay b o ‘riga yaqin b og ‘langan q o ‘zi
b o ‘rining h am lalarid a n q o ‘rqib ju da h am o zib ketg an va yaxshi b o q ili-
shiga qaram ay , q o ‘rquvdan kasallanib o ‘lgan. O ddiy sh a ro itd a saq lan -
gan q o ‘zi esa k u n d an kunga sem irib, te tik yashag an.
Ib n S ino A rastu a n ’anasini davom e ttirib , u h a m A rastu d ek uch xil
«q u w at» b o r ekanligini t a ’kidladi. Bular: 1)
| 