‘z b e k ist 0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

bNWWWW':
^ s s s s s s v
/
T p y S l"
A)
/
□
Ж ®
I
58
1 5
.
\ Ы - В
B) 
C) 
D)
6 .8 4 -shakl.
E)
/
%
m
%T
y r
Ш
I
m
A)
B)
C)
Dj
6 .8 5 -shakl.
, l r ——
1
MM
A)
B)
1
C)
D)
6 .8 6 -shakl.
254

VII bob. TISHLI UZATMALAR
l- § . Umumiy tushuncha
Turli mashina va mexanizmlarda aylanma harakat bir valdan ik- 
kinchi valga turli usullar yordamida uzatiladi. Agar vallar orasidagi 
masofa nisbatan katta bo‘lsa, u holda aylanma harakat tasma yoki zan­
jir vositasida uzatiladi. Vallaming o ‘qlari orsidagi masofa deyarli katta 
bo‘lmasa, aylanma harakat friksion va tishli uzatmalar vositasida uza­
tiladi. Friksion uzatishda ikki silindrik yoki konus sirtlar bir-biriga bir 
oz kuch ta’sirida tegib turadi, aylanma harakat shu kuch ta’sirida hosil 
bo ‘ladigan ishqalanish vositasida uzatiladi.
Tishli ilashmalarda aylanma harakat tishli g ‘ildiraklar vositasida uza­
tiladi. Bu ilashma uzatish g ‘ildirak tishlarining o ‘zaro ilashishidan hosil 
bo ‘ladi. Tishli g'ildiraklar aylanma harakatni yetakchi valdan yetak- 
lanuvchi valga uzatishda ishlatiladi. Shuning uchun tishli g ‘ildiraklardan 
biri 
yetakchi, ikkinchisi yetaklanuvchi hisoblanadi. Ikkalasining tish­
larining o ‘lchamlari bir-biriga mos kelishi shart.
Yetakchi va yetaklanuvchi vallar bir xil aylanish soni, ya'ni bir xil 
tezlik bilan harakatlansa, u holda bu vallarga tishlarining soni teng bo'lgan 
bir xil tishli g ‘ildiraklar o ‘matiladi. Agar yetaklanuvchi val yetakchi 
valga nisbatan sekinroq aylanishi kerak bo ‘lsa, u vaqtda yetaklanuvchi 
valga tishlaming soni ko ‘proq bo‘lgan tishli g ‘ildiraklar o ‘matiladi yoki 
aksincha. Bu yerda tishlarining soni kam bo‘lgan g ‘ildirak 
shesternya, 
tishlarining soni k o‘proq bo‘lgani 
tishlig'ildirakdeyiladi.
Yetakchi va yetaklanuvchi vallaming geometrik o ‘qlari o ‘zaro parallel 
bo ‘lsa, u vaqtda aylanma harakat 
silindrik tishli g'ildiraklar yordamida 
uzatiladi. Agar yetakchi va yetaklanuvchi vallaming geometrik o ‘qlari 
o ‘zaro kesishishsa (to‘g ‘ri yoki o ‘tmas burchak ostida), u holda harakat 
konussimon tishli g'ildiraklar orqali uzatiladi. Mabodo vallaming 
geometrik o ‘qlari o ‘zaro ayqash (kesishmaydigan, chalmashuvchi) bo‘lsa, 
aylanma harakat 
vint (chervyak) va chervyak g'ildiragi orqali uzatiladi. 
Bordi-yu shestemyaning aylanma harakatini ilgarilanma harakatga 
o ‘zgartirish lozim bo‘lsa, u vaqtda mexanizmga reyka o ‘matiladi.
255

к)
I)
Tishli g'ildirak va shestemyalar tishlarining soni har xil bo'lishiga 
qaramay, ulam ing modullari bir xil bo'ladi.
Tishli g'idirakning tasnifi quyidagicha:
- tishlam ing profiliga binoan evolventasimon tishli, qavariq va botiq 
tishli (Novikov ilashmasi) va sikloidali tishli;
- tishning turiga qarab to 'g 'ri tishli, qiyshiq tishli, shevronli;
- val o'qlarining o'zaro joylashishiga nisbatan silindrik uzatmalar 
to 'g 'ri tishli (7.1-shakl, 
a); qiyshiq tishli (7.1-shakl, 
by, 
shevronli tishli 
(7.1-shakl, 
d); konussimon uzatmalar (to 'g 'ri tishli, 7.1-shakl, e); qiyshiq

Download 13,35 Mb.