157
kórsetilgendey etip qoyıp, ústine kishkene jeńil kóbik bólekshelerin yaki
oyınshıq pistolettiń plastmassa sharsha-oqların qoysaq, ses shıǵarıp
atırǵanda sekirip turatuǵınlıgın kóremiz.
Ne sebepten uzın sızǵısh terbelip turǵanda biz onıń dawısın
esitpedik? Bunı túsindiriw ushın terbelisti sıpatlaytuǵın túsinik hám
shamalardı kirgizeyik.
1. Hár qanday tákirarlanıwshı qozǵalısqa terbelmeli qozǵalıs
delinedi.
2. 1 sekund dawamındaǵı terbelisler sanına terbelisler jiyiligi
delinedi. Jiyilik
v háribi menen belgilenedi. Egerde dene 1 sekundta
1 ret terbeletuǵın bolsa, onıń jiyiligi
1 Gerc (Hz) dep qabıl etilgen.
1
1
Hz =
s
.
Insan qulaǵı 16 Hz ten 20000 Hz ke shekem bolǵan seslerdi esite
aladı. 16 Hz ten
kishi jiyilikke iye seslerdi infrases hám 20000 Hz ten
úlken bolǵanın
ultrases dep ataydı.
Anıq bir jiyiliktegi ses shıǵaratuǵın ásbapqa
kamerton delinedi.
Kamertondı 1711-jılı inglis muzıkashısı
J. Shorom oylap tapqan bolıp,
muzıka ásbapların sazlawda paydalanǵan. Kamerton eki shaqalı metall
sterjennen ibarat bolıp, ortasında tutqası bar (125-súwret).
Rezina
tayaqsha menen kamertonnıń bir shaqasına urǵanda, belgili bir ses
esitiledi. Kamertonnıń terbeletuǵınlıgına isenim payda etiw ushın jipke
jeńil qanday da bir shardı ildirip, onı kamertonnıń ekinshi shaqasına
tiygizip qoyayıq. Kamertonnan ses shıqqanda shardıń da terbelip
turǵanlıǵın kóriw múmkin. Kamertonnan shıǵatuǵın dawıstı kúsheytiw
ushın ol aǵashtan jasalǵan qutıǵa ornatıladı. Bul qutını
rezonator dep
ataydı. Usı
maqsette rubab, tar, duwtar, tanbur sıyaqlı asbaplarda
terbeletuǵın sımnıń astına juqa perde qoyıladı. Adamnıń da dawıs
shıǵaratuǵın awzı kamertonǵa uqsaydı. Til terbeletuǵın dene bolsa,
awız boslıǵı hám tamaǵı rezonator wazıypasın atqaradı.
124-súwret.
125-súwret.
158
Sesti qabıllaǵıshlarǵa birinshi náwbette insan qulaǵın kirgizemiz.
Qulaqtıń ishinde arnawlı perde bolıp, oǵan ses
kelip jetkende terbeledi
hám onnan signallar miyge jetkerip beriledi. Adamlardıń qulaqlarınıń
sezgirligi hár túrli boladı. Oqıwshı jaslar menen ǵarrılardıń qulaǵı
birdey esitpeydi. Tap sonday, haywanatlardıń da dawıstı esitiwiniń
jiyilik diapazonı basqasha. Gúbelekler, kúshik hám pıshıqlar,
jarǵanatlar ultraseslerdi de qabıllay aladı. Delfin 200 kHz ge shekem
bolǵan ultraseslerdi qabıl etedi.
Sesti qabıllaw ushın arnawlı
mikrofonlar islep shıǵılǵan. «Mikrofon»
sózi grekshe eki sózden
mikros – kishi hám
phone – ses sózlerinen
alınǵan. Mikrofonda ses terbelisleri elektr terbelislerine aylandırıladı,
sońınan arnawlı kúsheytkishlerde kúsheytiledi.
