162
sóylegende 200 den 9000 Hz ke shekem bolǵan terbelisler ushırasadı.
Naǵaradan shıǵatuǵın sesler 90 nan 14000 Hz ke shekem boladı.
3. Sestiń tembri. Oǵan qarap kimniń sóylep atırǵanlıǵın, kimniń
kúlip atırǵanın yaki qanday saz áspabınıń shertilip atırǵanlıǵın anıqlaw
múmkin. Sestiń quramındaǵı kóp jiyilikli terbelislerden eń
kishi jiyiligi
v
0
tiykarǵı ton delinip, 2
v
0
, 3
v
0
hám t.b. jiyilikli terbelisler
obertonlar
delinedi. Mine usı obertonlar sanı hám obertonlar kúshi jáne sestiń
biyikligine qarap ses derekleri hár túrli tembrge iye boladı.
Er adamlardıń dawısı shıǵaratuǵın tiykarǵı tonına qarap
«Bas»
(80–350 Hz), «Bariton» (110–400 Hz), «Tenor» (230–520 Hz) larǵa,
al
hayallardıń dawısı
«Soprano» (260–1050 Hz),
«Kontralto» (170–780
Hz), «Messo-soprano» (200–900 Hz) hám
«Koloratur soprano» (260–
1400 Hz) larǵa bólinedi.
Ámeliy tapsırma (klasta orınlanadı)
Kamertondı dáslep
rezina tayaqsha menen, sońınan balǵanıń
sabı menen urıp, kamertonnıń ses shıǵarıwında qanday ayırma-
shılıq bolatuǵının anıqlań.
Úyde bokallar menen orınlaw múmkin.
1. Qattı baqırǵan hám shıyqıldaǵan dawıslar neleri menen ózgeshe-
lenedi?
2. Rubaptı sazlawda onıń tarı kerilip tartıladı. Sonda shıǵatuǵın
dawıstıń qaysı parametri ózgeredi?
3. Shelek vodoprovod kranı járdeminde toltırıladı. Ne ushın ıdıs
tolǵan sayın onıń dawısı bálentirek esitiledi?
•
Jaqtılıq spektriniń jeti reńge ajıratılǵanlıǵı sıyaqlı ses tonları da
jetige ajıratılǵan: do-re-mi-fa-sol-lya-si... Reńlerdiń jarqınlıǵın
da, seslerdiń shamaların da insan kózi hám qulaqtıń
sezgirligi menen
bahalaydı. Seslerdi tonlarǵa ilimiy ráwishte ajıratıwdı Pifagorǵa
tiyisli dep aytadı. Onıń shákirtleri kedr aǵashınan bir tar tartılǵan
«monoxord» dep atalatuǵın ásbaptı jasaǵan. Tar shertilgende bir tonǵa
iye dawıs shıǵarǵan. Tardıń uzınlıǵı eki bólimge ajıratılsa (ortasınan
basıp) joqarıraq tonda dawıs shıǵarǵan. Usılay etip muzıkalıq tonlardı
tar uzınlıǵı menen belgileytuǵın nızamlılıqlar tabılǵan.
•
Haywanlardıń ishinde pildiń qulaǵı eń úlken. Sonıń ushın onıń
esitiw qábileti júdá joqarı bolsa kerek dep oylaydı.
Negizinde pil
qulaqları pildiń temperaturasın ózgertpesten uslap turıw ushın xızmet
163
etedi. Qulaqlardan ótken qan suwınadı. Sonıń ushın pil ıssı kúnlerde
qulaqların tınımsız qıymıldatıp turadı.
