65
áste-aqırın hawasız keńislikke ótedi. Atmosferanıń anıq shegarası
joq. Hawanı quraytuǵın bóleksheler awırlıqqa iye bolsa, ne sebepten
olardıń barlıǵı Jerdiń sırtına túsip ketpeydi?
Sebebi sonnan ibarat,
olar toqtawsız qozǵalısta boladı. Onda ne sebepten raketa sıyaqlı ashıq
kosmosqa ushıp ketpeydi? Gáp sonda, hawa bóleksheleriniń tezligi
Jerdiń tartıw kúshin jeńiwge jetkilikli emes. Bunıń ushın olardıń
tezligi 11,2
km
s
tan kem bolmawı kerek.
Atmosfera basımınıń bar ekenligine tómendegi tájiriybelerdi ótkerip
isenim payda etiw múmkin.
36-súwret.
35-súwret.
p
2
1
p
p
Qollanılǵan medicina shpricin alıp,
porshenin eń tómengi halına keltirip‚
iyneniń ushın suwǵa túsiremiz.
Porshen
joqarıǵa kóterilse, suw da porshen izinen kóteriledi
(35-súwret). Suw ne sebepten kóteriledi? Kózge
dári
tamızıwda
qollanılatuǵın
tamızǵıshtıń
(pipetkanıń) ushın suwǵa túsirip, aqırındaǵı
rezinası bir ret qısıp alınsa, pipetka ishine suw
kiredi. Pipetka suwdan alınǵanda ondaǵı suw
tógilmesten turadı. Nege suwdıń awırlıǵı
bolsa da
suw tógi1meydi?
Bulardıń sebebi, atmosfera basımınıń tásiri
bolıp tabıladı. Shpricte porshen kóterilgende, suw
kóterilmese, porshen hám suw aralıǵında boslıq
payda bolar edi. Boslıq suwǵa hesh qanday tásir
kórsetpeydi. Tómendegi ıdıstaǵı suwǵa atmosfera
basımı tásir kórsetip,‚ suwdı porshenniń izinen
kóteriliwge májbúr etedi. Pipetkadaǵı
suw da
atmosfera basımı sebepli tógilmeydi.
Atmosfera basımın birinshi márte Italiya alımı
E. Torrichelli (1608–1647-j.) ólshegen. Bunıń
ushın uzınlıǵı 1 m bolǵan bir ushı jabıq shiyshe
tútikshe alınıp, ol sınap penen toltırıladı. Sońınan
ashıq ushı qol menen bekitilip turıp, tóńkerilgen halda sınaplı ıdısqa
túsiriledi (36-súwret). Barmaq alınǵanda shiyshe tútikshedegi sınaptıń
bir bólegi tógiledi. Tútiksheniń joqarǵı bóleginde hawasız boslıq qalıp,
tógilmesten qalǵan bóleginiń biyikligi shama menen 760 mm boladı
(tómengi ıdıstaǵı sınap qáddinen baslap ólshengende).
Bunda da
66
tútikshedegi sınaptıń tógilmegenligine sebep, sınap baǵanasınıń ıdıstaǵı
sınapqa túsirgen basımınıń atmosfera basımı menen teńleskenligi
bolıp tabıladı. Demek, atmosfera basımın tútikshedegi sınap baǵanası
túsirgen basım menen ólshew múmkin eken. Házirgi kúnde 0
°C da
turǵan biyikligi 760 mm bolǵan sınap baǵanasınıń basımı
normal
