69
Ápiwayılıq ushın suyıqlıqqa batırılǵan deneni kub kórinisinde dep
qarayıq (41-súwret). Deneniń astınǵı hám ústingi bólekleri hár túrli
tereńlikte bolǵanlıqtan, olarǵa tásir etetuǵın gidrostatikalıq basımlar
da hár túrli boladı. Sızılmadan
h
2
h
1
ekenligi kórinedi. Sol sebepli
basımlar ayırması joqarıǵa baǵıtlanǵan
p =
p
2
p
1
=
s
g (
h
2
h
1
). Dene
maydanı
S ti esapqa alsaq,
F
A
=
pS =
s
V
dene
·
g kelip shıǵadı.
Solay etip denelerdiń júziw shártlerin tabıw múmkin.
1. Eger Arximed kúshi dene awırlıǵınan úlken bolsa, dene
suyıqlıqta belgili dárejede batqan halda júzip júredi.
F
A
>
mg.
2. Eger Arximed kúshi dene awırlıǵına teń bolsa, dene suyıqlıq
ishinde qálegen orında ilinip qalǵanday halda qaladı.
F
A
=
mg.
3. Eger Arximed kúshi dene awırlıǵınan kishi bolsa, dene suyıqlıqqa
shógedi.
F
A
<
mg.
42-súwret.
41-súwret.
h
1
p
1
h
2
p
2
Arximed kúshi
gazlarda, yaǵnıy hawada da kózge taslanadı. Bunda
Arximed kúshi formulasındaǵı
s
ornına
hawa
qoyıladı. Hawa sharları,
aerostat, dirijabl dep atalatuǵın ushıwshı deneler Arximed kúshi
sebepli hawaǵa kóteriledi (42-súwret). Bul sharlardıń ishi hawadan jeńil
bolǵan gazlar –
vodorod yaki
geliy gazları menen toltırıladı.
Normal
basımda 1 m
3
vodorodtıń awırlıǵı 0,9 N, geliydiki 1,8 N, al hawanıń
awırlıǵı 13 N keledi. Demek, 1 m
3
geliy qamalǵan hawa sharına hawa
tárepten 13 N kóteriwshi kúsh tásir etse, shardıń kóteriwshi kúshi
13 N – 1,8 N = 11,2 N boladı. Házirgi kúnde hawa sharlarınıń
tómengi bólegi ashıq bolıp, onıń ishindegi hawa arnawlı janar may
járdeminde qızdırıp turıladı. Bunda qızǵan hawanıń tıǵızlıǵı suwıq
hawanikine salıstırǵanda kishi bolatuǵını itibarǵa alınadı. Teńiz hám
okeanlardaǵı úlken kemeler de Arximed kúshi sebepli júzedi.
Kemelerdiń korpusı
polat taxtalardan, al qayıqlarda aǵash
taxtalardan jasaladı. Olar arasınan suw ótpeytuǵın etip materiallar
menen bekitiledi. Kemeniń suwǵa batatuǵın tereńligi
batıw dárejesi
70
dep ataladı. Kemeniń jol qoyılatuǵın eń kóp batıw dárejesi keme
korpusında qızıl sızıq penen belgilenedi. Ol
vater sızıq (gollandsha
«vater» – suw) dep ataladı. Keme vater sızıǵına shekem batqanda qısıp
shıǵarılǵan suwdıń awırlıǵı kemeniń
suw sıyımlıǵı dep ataladı.
1. Kemeler qaysı suwda kóp júk kótere aladı, dárya suwında ma
yaki teńiz suwında ma? Ne ushın?
2. Denelerdiń júziw shártlerin aytıp beriń.
3. Qanday suwda adam batpaydı?
4. Hawa sharları kóteriletuǵın biyiklik shegaralanǵan ba?
5. Máyek taza suwda batadı, biraq duzlı suwda júzip júredi.
Sebebin túsindiriń hám tájiriybede tekserip kóriń.
6
*
. Teńiz suwına tolıq batqan halda turǵan adam murnı shıǵıp
tur ǵan halda turadı. Adamnıń tıǵızlıǵı nege teń?
•
Arximed haqqında ápsana. Sirakuza patshasi Giyeron ózine
altınnan taj jasattıradı. Usta jasaǵan tajdıń sap altınnan
jasalǵanlıǵın tekseriwdi Arximedke buyıradı. Patsha tajdı
sındırmay onda aralaspa bar-joqlıǵın tekseriwdi uqtıradı. Bunıń ushın
taj tıǵızlıǵın sap altın tıǵızlıǵı menen salıstırıw jeterli edi. Massası
tárezide ólshenedi. Biraq, taj kólemin qalay anıqlaw múmkin? Oylay-
oylay sharshaǵan Arximed monshaǵa baradı hám suwlı háwizshege
túsip, suw tasıp ketkenin kóredi hám «Evrika!» yaǵnıy «Taptım» dep,
sol halında laboratoriyasına juwırıp ketken. Tapqan usulı 16-temadaǵı
19-súwrette keltirilgen.
