29-TEMA ENERGIYA TÚRLERI. QUWATLÍLÍQ Gerbish penen shege qaǵıw mısalında Siz, gerbishti qansha joqarıǵa
kot’erip shegeni ursańız, onıń taxtaǵa sonsha tereńirek kiretuǵının
bilip aldıńız. Demek, gerbishtiń jumıs orınlay alıw qábileti, yaǵnıy
energiyası onıń awhalına baylanıslı boladı eken.
Óz ara tásirleniwshi denelerdiń birbirine salıstırmalı jaylasıwı sebepli iye bolǵan energiyası potencial energiya dep ataladı. Berilgen mısalda gerbishtiń orınlaǵan jumısı A = F awırlıq kúshi
· h qa teń.
Bunda F awırlıq kúshi
– gerbishtiń awırlıq kúshi; h – gerbishsiń shege qal-
paǵına salıstırǵandaǵı biyikligi. Bul jumıs gerbishtiń energiyası esabı-
nan orınlanǵanlıǵı ushın onıń potencial energiyası E p = F awırlıq kúshi
· h yamasa
E p = mgh. Buralatuǵın saatlarda prujinasın qısıp, onda potencial energiya
payda
etiledi.
Sońınan
prujina
áste-aqırın
jazdırılıp,
saat
mexanizmin, yaǵnıy strelkalardı háreketke keltirip, mexanikalıq
jumıs orınlaydı. Dáryalardı bógep, plotinalar qurıladı. Bunda
suwdıń qáddi kóteriledi. Sońınan bul suwlar arnawlı trubalar
arqalı túsirilip, suw jolına ornatılǵan párriklerdi aylandıradı.
Deneler potencial energiyadan basqa kinetikalıq energiyaǵa da
iye bolıwı múmkin. Kinetikalıq energiya denelerdiń tezligi sebepli bar boladı. E k m =
u
2
2
. 47-súwret.
Mısalı, tegis salmada aǵatuǵın suw oǵan
ornatılǵan shıǵırdı aylandıradı. Samal da párrik-
lerdi aylandıradı.
Dene bir waqıttıń ózinde hám potencial, hám
kinetikalıq energiyaǵa iye bolıwı múmkin. Mısalı,
Jerden belgili bir biyiklikke kóterip qoyılǵan dene
(I halat) tek potencial energiyaǵa ǵana iye boladı
(47-súwret). Dene erkin jiberip qalınsa, túsip
atırǵanda biyikligi kemeyedi, lekin tezligi artadı.
Dene II halatta jerden h 1
biyiklikte bolǵanlıǵı
74
ushın potencial energiyaǵa iye bolsa, tezlikke iye bolǵanlıǵı ushın
kinetikalıq energiyaǵa da iye boladı.
Tábiyatta energiyanıń kóplegen túrleri bar. Jıllılıq energiyası, elektr
