|
Zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va komunikatsiyalarni rivojlantirish vazirligi
|
| Sana | 30.11.2023 | | Hajmi | 77,42 Kb. | | #108192 |
Bog'liq 1-mi 3 variant, XALQ PEDAGOGIKASIDA TARBIYA USULLARI VA VOSITALARi, 127635
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI
VA KOMUNIKATSIYALARNI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI
Muxammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent Axborot texnalogiyalar unversiteti
Mustaqil ish
Bajardi:Xamrayev Siroj
Tekshirdi: Rahmonova Gulnora
O‘simlik va hayvonlarning biosferadagi roli va ahamiyati.
Reja:
1.Hayvonlarning biosferadagi ahamiyati.
2.O’simliklarninga biosferadagi ahamaiyati
3.O’simlik va hayvonlarning inson hayotidagi ahamiyati
Yer - bu allaqachon taxminan 4, 6 milliard yil bo'lgan va fandagi mashhur fikrga ko'ra, Katta portlash tufayli shakllangan sayyora. Endi ma'lumki, hayotning ma'lum shakllari boshqa sayyoralarda mavjud bo'lishi mumkin, ammo faqat Yer unda hayot mavjudligi va o'simlik va hayvonot dunyosining bunday boyligi bilan maqtanishi mumkin.
Ayniqsa, tabiat, o'simliklar, hayvonlarning ahamiyati katta. Ularning global ekotizimdagi roli bundan keyin ham muhokama qilinadi. Sayyoramiz mavjud bo'lgan davrda qancha fizik, biokimyoviy, geologik va boshqa jarayonlar sodir bo'lganini tasavvur qilish qiyin. Yer yuzasidagi o'zgarishlar, iqlim o'zgarishlari yovvoyi tabiatning paydo bo'lishi uchun sharoit yaratdi: hayvonlar, protozoadan sutemizuvchilargacha, o'simliklar, o't tig'idan nafis gullar, qo'ziqorinlar, viruslar va bakteriyalar kabi turli xil mikroorganizmlar.
Hayvonlar biologik resurslarning ajralmas bir qismi bo'lib, tabiatda moddalar va energiya almashinuvida muhim rol o'ynaydi. Hayvonlar o'simliklar bilan uzviy aloqada bo'lib, geografik qobiqda kimyoviy elementlarning migrasiyada qatnashadi. Hayvonlar o'simliklar tomnidan quyosh nuri ta'sirida hosil qilgan organik moddalar va bir-birlari bilan oziqlanib, biologik hamda tabiatda moddalarning almashinuvida ishtirok etadi. Yirik mavjudotlarning bir-biri bo'lgan ozuqa aloqasi – bu energiyaning bir organizmdan ikkinchi organizmga o'tkazuvchi mexanizmdir.
Yer sharida yashil o'simliklar quyosh energiyasining faqat 1% nigina o'zlashtirib, yiliga 150-200 mlrd. t organik modda hosil qiladi.
O'simliklar quyoshdan olayotgan olayotgan energiyasini 100% desak, shuning 50%ini o'simliklar nafas olish jarayonida, qolgan energiyani o'zlashtirib, organik modda sifatida organizmda to'playdi. Bu to'plangan organik modda o'txo'r va bir-biri bilan ovqatlanuvchi hayvonlarga o'tadi.
O'txo'r va etxo'r hayvonlar (konsumentlar)da energiya balansi qo'yidagicha bo'ladi: yutilgan ozuqa energiyasi to'la o'zlashtirilmaydi, uning bir qismi tashqi mhitga najas sifatida chiqariladi, so'ngra uni boshqa organizm o'zlashtiradi. Hayvonlar organizm o'zlashtirib olgan ozuqa va zapas energiyaning asosiy qismini organizmning ish faoliyatini normal saqlashga, oz qismini esa nafas olishi uchun sarflaydi. Natijada konsumentlarning o'lishi va chirishi tufayli organik qoldiqlar vujudga keladi, ularni saprofitlar (bakteriyalar, zamburug'lara, nematodalar) parchalab, anorganik moddalarga aylantiradi.
Ba'zi hayvonlar, chunonchi yirtqich qushlar zararkunanda kemiruvchilarni qirib, o'simlik hosildorligini oshiradi yoki ba'zi foydali hasharotlar o'simliklarni zararkunanda hasharotlardan va kasalliklardan saqlaydi. Masalan, boyqush bir yilda 1000 ta sichqonni yo'q qilib, 0,5 t donni saqlab qolsa, chumolilar o'rmonlarni kasallikdan saqlaydi.
Bir xujayrali dengiz hayvonlarining qoldiqlaridan cho'kindi jinslar (bo'r, ohaktosh) vujudga kelsa, poliplarning faoliyati tufayli okeanlarning sayoz va iliq suvli qismida marjon orollari vujudga keladi.
Inson uchun zarur bo'lgan oziq-ovqat resurslaridan biri hayvonlar hisoblanadi. Hayvonlar insoniyatni go'shtga, yog'ga, moyga, sutga, tuxumga, baliq maxsulotlariga va boshqalarga bo'lgan talablarini ta'minlaydi. Ma'lumotlarga ko'ra Yer sharida kishilar yiliga hayvonlar hisobiga 180 mln. t oqsil moddasiga boy bo'lgan oziq-ovqat xom ashyosi olmoqdalar yoki dunyo bo'yicha taqsimlanayotgan moyning 40% i hayvonlar hissasiga to'g'ri kelmoqda. Ko'p mamlakatlarda, jumladan Yaponiyada oziq-ovqat mahsulotlariningko'p qismini dengiz hayvvonlaridan foydalanib etishtirilmoqda. Hozir dunyo bo'yicha oziq-ovqat uchun yiliga 70-80 mln. t dengiz hayvonlari va baliqlar tutilmoqda. Akademik V.G. Bogarevnnig ma'lumotiga ko'ra Dunyo okeanlarida hayvonlar biosmassasi 1 mlrd. tonnani tashkil etadi. Bu juda katta oziq-ovqat manbai bo'lib, bir ga dengizdan olinadigan baliq miqdori bir ga yaylovdan etishtiriladigan go'shtdan 2 marta ortiqdir. Bularnig hammasi hayvonlarning oziq-ovqat etishtirishdagi roli juda katta ekanligidan darak beradi.
Tabiatning maftunkor olami suv manbalaridan, tuproqdan va o'simliklar va hayvonlar kabi tirik organizmlarni o'z ichiga oladi. Insonning o'zi bu tabiiy yashash muhitining bir qismidir, ammo u nafaqat moslashishga muvaffaq bo'ldi, balki uni o'z ehtiyojlariga mos ravishda o'zgartirdi.
Nafaqat o'simliklar, balki hayvonlar ham butun biosferada muvozanatni ta'minlaydi va uning dinamik tomoniga ta'sir qiladi. Hayvonlar barcha geografik zonalarda yashaydi va turli xil tabiiy muhitda: quruqlikda va havoda, quruqlikda, suvda uchraydi. Yashash sharoitiga qarab ularning tashqi ko'rinishi, morfologiyasi, rivojlanish darajasi farqlanadi. Ammo hayvonot dunyosi vakillarining har biri o'ziga xos tarzda muhimdir. Hayvonlarning tabiatdagi ahamiyati ushbu tirik mavjudotlarning tabiiy instinktlari bilan bog'liq bo'lgan o'ziga xos funktsiyalar bilan belgilanadi.
Shunday qilib, umurtqasiz hayvonlar (hasharotlar, qurtlar, shomillar va boshqalar) tuproq hosil qilish imkoniyatiga ega. Ularning tuproq qoplamining xususiyatlariga ijobiy ta'siri mayda tuproqni aralashtirishda, o'simlik qoldiqlarini qayta ishlashda va hokazolarda namoyon bo'ladi. Shunday qilib, ozuqa muhiti boshqa mikroorganizmlar va o'simliklar uchun sharoit yaratadi. O'simliklar uchun hayvonlarning yana bir ma'nosi ham bor: tabiatda bu hayvonlarning (asalarilar, qushlar va boshqalar) gullarning changlanishida va o'tlar va daraxtlar urug'larining tarqalishida ishtirok etishida yotadi. Va eng muhimi: o'simliklar soni o'txo'rlar tomonidan tartibga solinadi va yirtqichlar, o'z navbatida, ikkinchisining tabiiy tanlanishini amalga oshiradilar.
Barcha tirik organizmlar yashaydigan biosfera, Erning yuqori qobig'i bo'lib, sayyoraning global ekotizimini tashkil qiladi. U gidrosferadan, atmosferaning pastki qismidan, litosferaning yuqori qismidan iborat. Biosferaning aniq chegaralari yo'q, u doimiy rivojlanish va dinamik holatidadir. Inson paydo bo'lganidan beri, biz biosferaga antropogen ta'sir omili haqida gapirishimiz kerak
. Bugungi kunda ushbu ta'sirning tezligi ayniqsa ortib bormoqda. Biosfera holatini yomonlashtiradigan inson xatti-harakatlarining bir nechta misollari: tabiiy zaxiralarning kamayishi, atrof-muhitning ifloslanishi, eng yangi xavfli texnologiyalardan foydalanish va sayyoramizning haddan tashqari ko'payishi. Shunday qilib, inson global ekotizimdagi o'zgarishlarga sezilarli ta'sir ko'rsatishga qodir va uni yanada himoyasiz qiladi.
Endi biosferaning ekologik xavfsizligi haqida gapiraylik. Inson faoliyati sayyoramizning tirik qobig'iga tahdid solayotganligi sababli, antropogen ta'sir ekotizimlarning buzilishiga va o'simlik va hayvonot dunyosi turlarining yo'q qilinishiga, er qobig'i va iqlim relefining o'zgarishiga olib keladi. Natijada litosferada yoriqlar va biosferadagi bo'shliqlar paydo bo'ladi. Bundan tashqari, tabiat o'ziga zarar etkazishi mumkin: vulqonlar otilib chiqqandan so'ng, atmosferadagi karbonat angidrid miqdori ko'payadi, zilzilalar relefni, yong'inlarni va toshqinlarni o'zgartiradi, o'simlik va hayvonlar turlarining yo'q qilinishiga olib keladi.
Global ekotizimni saqlab qolish uchun inson biosferani yo'q qilish muammosini tushunishi va ikki bosqichda harakat qilishni boshlashi kerak. Ushbu muammo global xarakterga ega bo'lganligi sababli, uni davlat darajasida hal qilish kerak va shuning uchun qonunchilik asoslari mavjud. Zamonaviy davlatlar biosferaning global muammolarini hal etishga qaratilgan siyosatni ishlab chiqmoqda va amalga oshirmoqda. Bundan tashqari, har bir kishi ushbu umumiy ishda o'z hissasini qo'shishi mumkin: tabiat resurslarini saqlash va ulardan oqilona foydalanish, chiqindilarni yig'ish va resurslarni tejaydigan texnologiyalarni qo'llash.
Biz allaqachon sayyoramizda qanday muammolar borligini bilamiz va bu odamlarning aybidir. Va bu o'tmishdoshlarning aybi emas, balki hozirgi avlodlar, chunki eng katta halokat faqat XX asrda innovatsion texnologiyalar yordamida amalga oshirila boshlandi. Erni saqlash muammosi yaqinda jamiyatda ko'tarildi, ammo uning yosh bo'lishiga qaramay, ekologik muammolar tobora ko'proq odamlarni jalb qilmoqda, ular orasida tabiat va ekologiya uchun chinakam kurashchilar bor.
Qandaydir tarzda atrof-muhitning holatini yaxshilash va ba'zi ekotizimlarni saqlab qolish uchun qo'riqxonalar va milliy bog'larni tashkil etish mumkin. Ular tabiatni asl holatida saqlab qolish, qo'riqlanadigan hududlarda o'rmonlarni kesish va ov qilish taqiqlanadi. Bunday ob'ektlarni muhofaza qilish va tabiatni muhofaza qilish ular joylashgan erlarda joylashgan davlatlar tomonidan ta'minlanadi.
Har qanday qo'riqxona yoki milliy bog' bu tabiiy floradir, unda mahalliy floraning barcha turlari bemalol o'sadi. Bu ayniqsa noyob o'simlik turlarini saqlash uchun juda muhimdir. Hayvonlar er atrofida erkin harakatlanishadi. Ular tabiatda odatdagidek yashashadi. Shu bilan birga, odamlar minimal aralashuvni amalga oshiradilar:
aholi soni va shaxslarning o'zaro munosabatlarini kuzatish,
jarohatlangan va kasal hayvonlarni davolash,
qiyin paytlarda ular ovqat tashlaydilar
hududga noqonuniy kirib kelgan brakonerlardan hayvonlarni himoya qiling.
Bundan tashqari, sayyohlar va parklarga tashrif buyuruvchilar turli xil hayvonlarni xavfsiz masofadan turib kuzatish imkoniyatiga ega. Bu odamlarni tabiiy dunyoga yaqinlashtirishga yordam beradi. Bolalarni tabiatga muhabbat uyg'otish va uni yo'q qilish mumkin emasligini o'rgatish uchun bunday joylarga olib borish yaxshi. Natijada park va qo'riqxonalarda o'simlik va hayvonot dunyosi saqlanib qolmoqda, antropogen faollik yo'qligi sababli biosferaning ifloslanishi yo'q
Atrof-muhit to'g'risidagi ko'p qonunlar 1974 yilda amerikalik ekolog B. Commoner (1917 - 2012) tomonidan muvaffaqiyatli umumlashtirildi. "Agar biz omon qolishni istasak, yaqinlashib kelayotgan falokat sabablarini tushunishimiz kerak" dedi olim. U ekologiya qonunlarini to'rtta aforizm shaklida tuzgan: 1) hamma narsa hamma bilan bog'liq, 2) hamma narsa bir joyga borishi kerak,
3) tabiat “yaxshiroq biladi”; 4) hech narsa bekorga berilmaydi.
B. Kommonerning har bir qonunini aks ettiruvchi kundalik hayotdan misollar keltiring.
Inson zamonaviy biosferaga qanday ta'sir qiladi?
Tarix davomida insoniyat asta-sekin tabiatga ta'sirini kuchaytirib, tobora ekologik muvozanatni buzmoqda va ekologik muammolarni keltirib chiqarmoqda.
Ekologik muammolar - bu atrof-muhit sharoitini yomonlashtirishi mumkin bo'lgan (to'g'ridan-to'g'ri yoki bilvosita) atrof-muhitdagi o'zgarishlar. Ular mahalliy yoki mintaqaviy ekologik muammolar maqomiga ega bo'lishi mumkin, ammo ba'zilari Yerning butun biosferasiga ta'sir qiladi va insoniyatga tahdid soladi. Hozirgi kunda atrof-muhitshunoslar quyidagi global muammolarni aniqlashmoqda: 1) atrof-muhitning ifloslanishi (sanoat chiqindilari, neft mahsulotlari, pestitsidlar, mineral o'g'itlar, sintetik materiallar va boshqalar), 2) iqlim isishi, 3) kislotali yog'ingarchilik, 4). ozon qatlamining yo'q qilinishi, 5) hududlarning cho'lga aylanishi,
6) biologik xilma-xillikning pasayishi.
Atrof-muhitdagi tabiiy ofatlar tobora ko'proq biosferaning disfunktsiyasi va insonning asossiz iqtisodiy faoliyati signaliga aylanib bormoqda. Atrof-muhitning tabiiy ofatlari bu tabiiy sharoitlardagi tezkor va xavfli o'zgarishlar, bunda atrof-muhitning holati noqulay yo'nalishda keskin o'zgarib turadi. Hindistondagi kimyoviy zavoddagi Bopal avariyasi (1984), Chernobil avtoulovi (1986) va Yaponiyadagi Fukusima-1 atom elektr stantsiyasida sodir bo'lgan avariya (2011) bunday voqealarning achinarli misollari bo'ldi. Afsuski, dunyoda yirik ekologik ofatlar soni va chastotasi o'sib bormoqda: 1960 yildan 1970 yilgacha. ularning 14tasi bo'lgan va 1980 yildan 1990 yilgacha. 70 ta ro'yxatdan o'tgan.
XX asr oxirida. Insoniyat avvalgidan farqli o'laroq global ekologik inqiroz yondashuvini his qila boshladi
antropogen sabablarga ko'ra krizislar butun sayyorani qamrab oldi. Ekologik inqiroz - bu tabiiy ekologik muvozanatni va inson va tabiat o'rtasidagi munosabatlarning keskin holatini buzishdir. Ikki omil global zamonaviy ekologik inqirozning rivojlanishiga olib keldi - demografik va sanoat-energetika. Dunyo aholisi ko'paymoqda (1830 y.)- 1 milliard, 1994 yil - 5,5 milliard va 2017 yil 1 aprelga kelib 7,5 milliardga yetdi) sanoat ishlab chiqarishining o'sishi, energiya ishlab chiqarish keskin o'smoqda. Ammo ekologik inqirozning chuqurlashishi uchun yana bir jiddiy sabablar mavjud: ma'naviyatning pasayishi, ekologik madaniyat va ekologik ta'limning past darajasi.
Inson atrof-muhit bilan aloqalardagi xatolarini tushunishi va o'z kuchini tabiatga bo'lgan munosabatni o'zgartirishga va etkazilgan zararni bartaraf etishga yo'naltirishi kerak. Aks holda, ekologik inqiroz Yer yuzida qaytarib bo'lmaydigan ekologik halokatga aylanadi.
Shunday qilib, biosferaga antropogen ta'sir shu qadar kuchaydiki, bu global ekologik inqirozga olib keldi.
Biosferani himoya qilishning asosiy yo'nalishlari nimalardan iborat?
Inson va biosfera bir-biridan ajralmas. Biosfera insonni hayot uchun zarur moddalar va energiya bilan ta'minlaydi. Erkak biosferaga g'amxo'rlik qiladi: uning aholisi haqida g'amxo'rlik qiladi, atrof-muhitni himoya qiladi. Bugungi kunda biosferani himoya qilish er yuzidagi barcha odamlarni qiziqtirmoqda, chunki har birimiz tabiatning antropogen buzilishining oqibatlarini his etamiz.
Biosferani saqlash sohalaridan biri biologik xilma-xillikni saqlashdir. Olimlar xavf ostida bo'lgan organizmlarning turlari va guruhlarini kashf etadilar, ularning qanchasi tabiatda va qaerda qolishini aniqlaydilar, atrof-muhitni muhofaza qilish choralarini ishlab chiqmoqdalar. Himoyaga muhtoj bo'lgan organizmlarning turlari ro'yxati Qizil kitoblarda keltirilgan. Birinchi Xalqaro Qizil kitob 1966 yilda nashr etilgan. Ukrainada 2009 yilda Ukrainaning Qizil kitobining uchinchi nashri nashr etildi, unda 542 turdagi hayvonlar, 826 turdagi o'simliklar va qo'ziqorinlar mavjud. Guruhlarni himoya qilish uchun Ukraina botaniklari dunyoda birinchi bo'lib Green kitoblarini yaratdilar. 1987 yilda Ukrainaning Yashil Kitobi paydo bo'ldi, unga 127 noyob va yo'q bo'lib ketish xavfi bo'lgan guruhlar kirdi. Ularning aksariyati o'rmon (masalan, Polesye archa o'rmonlari), suv (masalan, oq suv zambaklar shakllanishi) va dasht (masalan, Ukraina tukli o'tlari) kenozlari (kasallik. 166).
Qo'riqxonalarni ajratish va rivojlantirish biosferani muhofaza qilish va saqlash yo'lidagi muhim qadamdir. Bu qo'riqxonalar, qo'riqxonalar, milliy bog'lar, tabiiy yodgorliklar, maqbaralar, hayvonot bog'lari, botanika bog'lari va boshqalarni yaratishdir (167-rasm). Biosferaning barcha qatlamlari muhofaza qilinadigan xalqaro ahamiyatga ega tabiat qo'riqxonalari biosfera rezervatlari hisoblanadi. Ukrainada Aska-Niya-Nova (kasallik. 168), Qora dengiz, Karpat, Dunyo va Chernobil radiatsion-ekologik. 2004 yilda Ukrainada Ukrainaning Ekologik tarmog'ini tashkil etish to'g'risidagi qonun qabul qilindi, unga muvofiq ekologik tarmoq deb ataladigan himoyalangan va o'zgarmas tabiat zonalari bo'lgan yagona hududni yaratish ishlari boshlandi. Dastur 29 ta milliy tabiiy bog'larni va 7 ta biosfera rezervatlarini yaratishni rejalashtirmoqda, ularning eng kattasi Sisvskiy, Zernovning Buyuk Filofor dagi, Nijnedneprovskiy, Polesskiy va Ukraina o'rmon-dashti. Mavjud 11 ta qo'riqxona va bog'larning maydoni ko'payadi.
Biologik xilma-xillikni saqlashda qo'riqlanadigan hududlarning roli qanday? Birinchidan: 1) o'simlik va hayvonot dunyosi genofondini saqlash, 2) umumiy ekologik muvozanatni ta'minlash va tabiiy muhitdagi moddalarning biologik tsiklini tiklash; 3) tadqiqotlar o'tkazish, atrof-muhit monitoringi o'tkazish, atrof-muhit o'zgarishini bashorat qilish va biosferani himoya qilish bo'yicha ilmiy tavsiyalar ishlab chiqish, 4) o'ziga xos va noyob tabiiy majmualarni, landshaft biologik xilma-xillikni va "jonsiz tabiatni" saqlash.
Atrof-muhit sohasidagi ekologik ta'lim hozirgi kunda pedagogik hamjamiyat tomonidan aholining barcha yosh, ijtimoiy va kasbiy guruhlarini qamrab olgan uzluksiz jarayon sifatida ko'rib chiqilmoqda.Biroq, uning markaziy bo'g'ini maktabdir, chunki maktab yillarida shaxsni shakllantirish eng jadal ravishda amalga oshiriladi.
Olimlar doimiy ravishda biosferani saqlab qolish uchun yangi usullarni izlamoqda. So'nggi o'n yilliklar davomida kriobank ko'rinishidagi genetik ma'lumotlarning uzoq muddatli saqlanishi - chuqur muzlatilgan hujayralar, urug 'banklari shakllanishi, turlarning oldingi yashash joylariga qaytishi va boshqalar kabi sohalar rivojlandi.
Har qanday tabiiy kompleksda tirik organizmlar o'ziga xos vaznga ega. Ular hayotning mavjudligi uchun zarur bo'lgan moddalar va energiyaning umumiy aylanishini qo'llab-quvvatlaydi. O'simliklar bu jarayonning bevosita ishtirokchilaridir. Yashil joylar nafaqat ma'lum bir hududning ko'rinishini belgilaydi va estetik funktsiyani bajaradi. Ularning ahamiyati karbonat angidridni singdirish va kislorod ishlab chiqarishda yotadi, ularsiz hayvonlar va odamlarning mavjudligi mumkin emas. Fotosintez orqali o'simliklar yangi organik moddalar ishlab chiqarishga qodir.
Bundan tashqari, ular tuproqlarni hosil qiladi, er yuzidagi suv miqdori ularga bog'liq va turli xil iqlim turlarini yaratadi. O'simliklarning odamlar va ko'pchilik hayvonlar hayotida o'ynaydigan yana bir katta roli shundaki, ular oziq-ovqat sifatida xizmat qiladi. Oʻtxoʻrlar koʻkatlar bilan oziqlanadi, bogʻlar va sabzavot bogʻlari tufayli odamlar boshoqli va dukkakli ekinlar, sabzavot va mevalar, choy va boshqalar yetishtiradilar.
O‘simliklar bizni oziqlantiradi, kiyintiradi, isitadi, ko‘zni esa yopiq kolleksiyalarda, guldastalarda va gulli bezaklarda quvontiradi. Sayyoramizning yashil bezaklarini tashkil etuvchi turlar Yer atmosferasiga kislorod chiqishi bilan organik birikmalar hosil qilishga qodir. O‘simliklarning inson hayotidagi, tabiatda va iqtisodiy faoliyatda ahamiyati katta. Keling, amaliy foydalanishning asosiy yo‘nalishlarini va tirik organizmlarning ushbu katta guruhining kognitiv rolini ko‘rib chiqaylik. O‘simliklarni hamma joyda topish mumkin: o‘rmonda, dalada, okean tubida, bir tomchi suvda va tog‘ tepasida. Bu tirik mavjudotlar guruhi orasida bir 201 “YOSH MUTAXASSISLAR” ILMIY – AMALIY JURNALI 2023-YIL 5-SON hujayrali va ko‘p hujayrali organizmlar ajralib turadi. Oʻsimliklar, ularning tuzilishi, tarqalishi va sistematikasini oʻrganuvchi fan botanikadir. Muayyan hududda joylashgan barcha turdagi o‘simliklarning yig‘indisi floradir. Avtotrof mavjudotlar Yerdagi barcha hayot uchun zarurdir. O‘simliklarning qiymati yashil hujayralardagi kimyoviy jarayonlarning quyidagi xususiyatlari bilan belgilanadi: - yorug‘lik energiyasi so‘rilgan, reaktsiyalar uchun ishlatiladigan ovqatlanish usuli; odamlar, hayvonlar va o‘simliklarning nafas olishi uchun zarur bo‘lgan kislorodni chiqarish; - organik moddalarning shakllanishi; - karbonat angidridning so‘rilishi, uning katta miqdori odamlar va hayvonlar uchun zararli. Yashil o‘simliklarning tabiat va inson hayotidagi ahamiyati suv, kislorod, azot, karbonat angidrid va boshqa birikmalarning aylanishlarida ishtirok etishidir. Masalan, ko‘p hujayrali tirik mavjudotlar havo va tuproqdagi azot molekulalarini o‘zlashtira olmaydi. Element oqsilni yaratish uchun zarur - eng muhim "qurilish materiali" va ozuqa moddasi. Ildizlar ustida dukkakli o‘simliklar azot biriktiruvchi bakteriyalardan tashkil topgan tugunlar hosil bo‘ladi. Ular tuproqdagi bo‘shliqlarni to‘ldiradigan havo tarkibidagi azotni o‘zlashtiradi va dukkakli o‘simliklar uchun mavjud bo‘lgan birikmalarga aylantiradi. Bu simbioz turli tirik mavjudotlarning foydali hamkorligidir. O‘simliklar nobud bo‘lganda, tuproq tirik ildizlar tomonidan so‘rilishi mumkin bo‘lgan azot birikmalari bilan boyitiladi. Bir kishi uchun dukkaklilar oqsilning muhim manbai hisoblanadi. Qishloq xo‘jaligida ular yashil go‘ng sifatida ishlatiladi. O‘simliklarning tabiat va inson hayotidagi ahamiyati juda xilma-xildir. Shunday qilib, fotosintez, azot fiksatsiyasi va transpiratsiya (barglar tomonidan suv bug‘ining chiqishi) havo tarkibiga ta’sir qiladi. Bug‘lanish yashil organizmni haddan tashqari issiqlikdan himoya qilishga yordam beradi. O‘simliklar tufayli havo toza, sovuqroq va namroq bo‘ladi: - yorug‘likdagi yashil hujayralar atmosferadagi karbonat angidridni o‘zlashtiradi va kislorod chiqaradi; - barglar transpiratsiyaga qodir, atrofdagi havodagi suv bug‘ining tarkibini tartibga soladi; - o‘simliklar chang, kuyik va odamlar uchun zararli bo‘lgan boshqa ifloslantiruvchi moddalarni saqlaydi; - barglar tomonidan ajratilgan fitonsidlar patogenlarga zararli ta’sir ko‘rsatadi. 202 “YOSH MUTAXASSISLAR” ILMIY – AMALIY JURNALI 2023-YIL 5-SON Tabiatda va inson hayotida o‘simliklarning ahamiyati juda katta. Yashil o‘simliklar fotosintez va ekskretsiya orqali Yerda hayot mavjudligini ta’minlaydi. Fotosintez - murakkab biokimyoviy jarayon bo‘lib, unda o‘simliklar yashil pigment xlorofill orqali quyosh nuri energiyasidan karbonat angidrid va suvdan energiyaga boy organik moddalarni sintez qiladi. Natijada, quyosh energiyasi kimyoviy bog‘lanish energiyasiga aylanadi. O‘simliklar biosferada organik moddalar ishlab chiqaruvchisi bo‘lib, ular boshqa organizmlarning mavjudligini ta’minlaydigan trofik piramidalarning asosi bo‘lib xizmat qiladi. O‘simliklarsiz insoniyatning mavjudligini tasavvur qilib bo‘lmaydi, shuning uchun sayyoramizning yashil bezaklaridan oqilona foydalanish, ehtiyotkorlik bilan davolash va yangilanish kerak. O‘simliklar Yerda keng tarqalgan. Ular hayot uchun mos bo‘lgan joylarda joylashgan. Shu bilan birga, har bir yashash joyi va iqlim zonasi o‘ziga xos o‘simliklar bilan ajralib turadi.
Barcha tirik organizmlar atrof-muhit bilan bevosita aloqada. Ba'zi o'simliklar va hayvonlarning yashash sharoitlari har doim ham qulay emas va ularning ko'plari moslashishi kerak. Tirik qolish uchun ular ma'lum morfologik, fiziologik va reproduktiv funktsiyalarni rivojlantiradilar.
Atrofimizdagi olam turli xil anatomik va fiziologik xususiyatlarga ega bo'lgan ulkan o'simliklar to'plamida yashaydi. Bunday xususiyatlar atrof-muhitning salbiy sharoitlariga qarshi turishga va mavjudligingizni iqlimga moslashtirishga imkon beradi
Oddiy qilib aytganda, moslashish - bu tirik organizmning yashash sharoitlariga moslashish qobiliyatidir. Har bir inson o'zi yashaydigan ekotizimga mos keladigan ma'lum mahorat va morfologik xususiyatlarni rivojlantiradi. Shunga asosan o'simliklar ekologik guruhlarga bo'linadi.
1. Tuproq substratiga nisbatan
Ushbu mezonga ko'ra, o'simliklarning beshta asosiy guruhi mavjud. Bunga quyidagilar kiradi:
asosan kislotali tuproqlarda o'sadigan o'simliklar - oksilofitlar;
tuzlarga boy tuproqda yashovchi o'simliklar - halofitlar;
qumda yoki uning ustunligi bilan tuproqda o'sadigan organizmlar - psamofitlar;
tik jinslarda yashovchi tosh o'simliklar - litofitlar;
tog'li hududlarda - xazzofitlar.
2. Namlikka nisbatan
O'simlikning namlikka bo'lgan ehtiyojidan kelib chiqib, o'simliklarni quyidagi ekologik guruhlarga bo'lish mumkin:
gidrofitlar - suv yaqinida o'sadigan o'simliklar;
mezofitlar - tuproqda o'sadigan, quruq va ho'l bo'lmagan o'simlik organizmlari;
kserofitlar - suvning to'liq yo'qligi yoki uning oz miqdori sharoitida o'sadigan o'simliklar.
Oddiy qilib aytganda, moslashish - bu tirik organizmning yashash sharoitlariga moslashish qobiliyatidir. Har bir inson o'zi yashaydigan ekotizimga mos keladigan ma'lum mahorat va morfologik xususiyatlarni rivojlantiradi. Shunga asosan o'simliklar ekologik guruhlarga bo'linadi.
1. Tuproq substratiga nisbatan
Ushbu mezonga ko'ra, o'simliklarning beshta asosiy guruhi mavjud. Bunga quyidagilar kiradi:
asosan kislotali tuproqlarda o'sadigan o'simliklar - oksilofitlar;
tuzlarga boy tuproqda yashovchi o'simliklar - halofitlar;
qumda yoki uning ustunligi bilan tuproqda o'sadigan organizmlar - psamofitlar;
tik jinslarda yashovchi tosh o'simliklar - litofitlar;
tog'li hududlarda - xazzofitlar.
2. Namlikka nisbatan
O'simlikning namlikka bo'lgan ehtiyojidan kelib chiqib, o'simliklarni quyidagi ekologik guruhlarga bo'lish mumkin:
gidrofitlar - suv yaqinida o'sadigan o'simliklar;
mezofitlar - tuproqda o'sadigan, quruq va ho'l bo'lmagan o'simlik organizmlari;
kserofitlar - suvning to'liq yo'qligi yoki uning oz miqdori sharoitida o'sadigan o'simliklar.
Ikkinchidan, odamlar teri va mo'ynadan issiq kiyim tikish uchun hayvonlardan ham foydalanadilar. Arktika tulkisi, sable, nutriya, tulki va boshqalar kabi turlar alohida ahamiyatga ega. Shu bilan birga, hozir, fan va texnikaning uzluksiz rivojlanishi davrida hayvonlarning junlari sun'iy mo'ynadan tayyorlangan narsalardan sifat jihatidan past bo'lishi mumkin. Uchinchi muhim nuqta: odamlar ko'plab yirik hayvonlarni o'z uylarida yordamchi sifatida ishlatishadi. Masalan, eshak, ho'kiz, ot, tuya, filni og'ir ishlarga: dalani haydash, og'ir yuklarni ko'tarish va ko'tarish, odamlarni tashish va hokazolarga o'rgatish mumkin.
Hayvonlarning nafaqat oziqlanishi, mo'yna kiyimi va mehnati jihatidan inson hayotida muhim rol o'ynashi haqida bir necha so'z aytmaslik mumkin emas. Biz butunlay boshqa o'zaro ta'sir haqida gapiramiz - kichik birodarlarimiz bilan teng huquqli o'zaro ta'sir. Inson va hayvonlar do'stligi haqida juda ko'p ta'sirli hikoyalar mavjud. Ular bir-birlariga mehr va g'amxo'rlik qilishadi. Bunday do'stlik tavsifga to'sqinlik qiladi, hech qanday so'z talab qilinmaydi - ularning bir-biriga qanday munosabatda bo'lishini ko'ring. Ular orasida qandaydir maxsus og'zaki bo'lmagan aloqa. Hamma odamlarni so'zsiz va cheksiz sevadigan itlarning sadoqatini biladi. To'rt oyoqli do'st ertalab hamrohlik qiladi va yuguradi va qishki oqshom sizni isitadi va sizni ostonada kutib oladi. Hayvonlar bizning yolg'izligimizni yoritadi.
O’zbekiston hududidagi balanlik mintaqalarining vujudga kelishi va uning sabablari, u bilan bog’liq bo’lgan qonuniyatlar O’zbekiston Fanlar akademiyasining akkademigi K.Z. Zokirov tomonidan ishlab chiqildi. K.Z. Zokirov tavsiya qilgan to’rtta: cho’l, adir, tog’ va yaylov mintaqalarining har biri o’ziga xos iqlim, tuproq qoplami, o’simlik va xayvonot dunyosiga ega. Ularning xar birida ro’y beradigan tabiiy geografik jarayonlar ham bir-biridan farq qiladi.
O’zbekistonning tuproq qoplami, o’simlik va hayvonot dunyosi juda xilma-xil. Respublikamiz hududida 3000 tadan ziyod o’simlik turi mavjud bo’lib, bularning 9 foizi faqat O’zbekistonda uchraydigan endemik o’simliklardir. O’zbekistonning o’simlik va hayvonot dunyosi Kavkaz va Old Osiyo, xususan Eron mamlakatlari hududi bilan muayyan umumiylikka ega. Respublikamizda sut emizuvchilarning 91 ta turi, sudralib yuruvchilarning 57 ta turi, qushlarning 400 ta turi, baliqlarning 40 tadan ortiq turi bor. Ular muayyan qonuniyatlar bo’yicha tarqalgan.
O’zbekiston hududi yer yuzasining g’arb va shimoli-g’arbdan janubi-sharqqa va sharqqa tomon ko’tarila borishi sizga malum. Toqqa tomon havo harorati pasayib, yog’inlar miqdori ortadi, tuproq o’simlik qoplami o’zgaradi. Shuning uchun hami respublikamiz tabiat zonalari janubdan shimolga emas, balki g’arbdan sharqqa, yani tekislikdan toqqa tomon o’zgarib, balanlik mintaqalarini hosil qiladi.
Yer yuzasi okean sathidan balanlashgan sari iqlim umuman bir butun tabiatning o’zgarib borishini ulug’ allomalar Abu Rayxon Beruniy va Abu Ali Ibn Sinolar X asrdayoq idrok etgan edilar.
Tuproq turlari. Respublikamiz hududida turli tabiiy sharoit tasirida hilma-hil tuproq turlari tarkib topgan. Bular: 1) qayir allyuvial tuproqlar, 2) o’tloq bo’z tuproqlar, 3) qumli cho’l tuproqlari, 4) cho’l taqir tuproqlar, 5) sho’rxok tuproqlar, 6) sur-qo’ng’ir tuproqlar, 7) sug’oriladigan (madaniy) bo’z tsproqlar, 8) och tusli bo’z tuproqlar, 9) oddiy (tipik) bo’z tuproqlar, 10) to’q tusli bo’z tuproqlar, 11) tog’ jigar tuproqlar va 12) tog’ o’tloq tuproqlaridan iborat.
Cho’l mintaqasi. Cho’l mintaqasi okean sathidan 400-500 m balanlikkacha bo’lgan joylarni o’z ichiga oladi va O’zbekiston maydonining 70% ini ishg’ol qiladi.
Cho’l iqlimining juda issiq va quruq ekanligi, yog’inlarning juda kam yog’ilishi sizga malum. Yozda yog’in deyarli yog’maydi. Kunduzi havo harorati +450, +500S daragacha, qum yuzasi esa +800S darajagacha qiziydi.
Cho’lning qattiq, issiq va qurg’oqchil iqlimi, siyrak o’simliklar sharoitida tuproq hosil bo’lish jarayoni juda sust boradi.
Cho’l tuproqlari xilma-xil bo’lib, unda sur-qo’ng’ir, qumli cho’l, taqir va bo’z tuproqlar uchraydi. Cho’ldagi organik miqdori yuqori harorat tufayli tez parchalanib, mineralashadi. Shuning uchun tuproqlar tarkibida chirindi ancha kam bo’ladi.
Ustyurt platosi, Qizilqumdagi past tog’lar va Nurota tog’larining etaklaridagi toshloq cho’llarda sur-qo’ng’ir tuproqlar tarqalgan. Bunday tuproqlar chirindi juda kam, ular ko’rincha sho’rtob bo’ladi. Tuproo’ning ustki qatlamida kalsiy karbonat, pastki o’atlamida esa sulfat tuzlaridan gips to’planadi. Tarkibida chirindi miqdori 0,3-1% gacha bo’lgan sur-qo’ng’ir tuproqli joylarda siyrak o’t o’sadi, mayda mollarni boqish imkoniyati vujudga keladi.
Qizilqum, Zarafshon daryosi etagi, Markaziy Farg’ona va Mirzacho’ldagi qumli tekisliklarda qumli cho’l tuproqlari tarqalgan. Bu tuproqlar tarkibidagi chirindi miqdori 0,3-0,6% ni tashkil etadi. Bunday tuproqlarda dehqonchilikda foydalanish qiyin. Qumli cho’l tuproqlarda o’sadigan o’simliklardan qorako’l quylari uchun yaylov sifatida foydalaniladi.
Cho’llarda taqirlar ham uchraydi, ular gili jinslardan tarkib topgan bo’lib, tarkibidagi chirindi miqdori 0,5-1% ga yetadi. Taqirlar Usyurtda, shunigdek quruq deltalarda, qadimgi daryolarning ko’hna qayirlarda uchraydi. Taqirlarda o’simlik o’sishi qiyin, tuproq yuzasi qattiq va yorilib-yorilib ketadi.
Respublikamizning yer osti suvlari yer betiga yaqin bo’lgan joylarda (Mirzacho’l, Markaziy Farg’ona, Qarshi cho’llari va Amudaryo etagida) sho’r tuproqlar vujudga kelgan. Bunday joylarda yer osti suvi yer betiga chiqib bog’lanadi, tuproq tarkibida tuz ko’payadi. Cho’l mintaqasidagi yirik sho’rhoklar (masalan, Borsa-kelmas sho’rhoki) dan dehqonchilikda foydalanib bo’lmaydi.
O’zbekistonning daryo vodiylarida, qayir va deltalarida o’tloq va botqoq tuproqlar uchraydi.
Respublikamiz tekislik qismining sharqiy va janubiy chekkalarida bo’z tuproqlar keng tarqalgan (ular asosan uch xilda: och tusli bo’z tuproq, oddiy bo’z tuproq va to’q tusli bo’z tuproqqa bo’linadi). Bo’z tuproqlar qalin lyoss yotqiziqlari ustida hosil bo’lgan. Tarkibida chirindi ko’p bo’lmasa ham zarralari mayda bo’lib, suv va havoni o’zidan yaxshi o’tkazadi.
Cho’l mintaqasining okean sathidan 300-500 m balantlikdagi joylarida och tusli bo’z tuproqlar tarqalgan. Och tusli bo’z tuproqning tarkibida 1-1,5% gacha chirindi bo’ladi. Sug’orib, o’g’itlar solinsa unumdor tuproqqa aylanib, yaxshi xosil bernadi.
Amudaryo etagi,Yu Zarafshon, Chirchiq, Ohangaron, Qashqadaryo va Surhondaryo vodiylaridagi qadimiy obikor dehqonchilik qilinadigan joylarida vohalar vujudga kelgan. Bu yerdagi bo’z tuproqlar uzoq vaqt ishlov berilishi natijasida madaniy tuproqlarga aylangan.
Cho’l mintaqasida o’simlik qoplami siyrak. Nam yetarli bo’lgan bahor fasli cho’l mintaqasining manzarasi o’zgacha bo’ladi,Yu bu vaqtda efemer o’simliklar bark urib o’sib, cho’l yam-yashil libosga burkanadi.
Jazirama yoz issiqlari boshlanishi bilan cho’ldagi o’tlar sarg’ayib, qovjirab quriy boshlaydi. Cho’lda sidirg’a o’simlik bo’lmaydi.
Cho’l o’simliklari jazirama va quruq iqlim sharoitiga moslashgan. Ularning ildizi juda uzun, barglari mayda yoki butunlay bo’lmaydi. Shuning uchun tanasida nam kam bug’lanadi. Bazi bir o’simliklar qisqa, sernam va salqin muddatga o’z hayotini tugallashga ulguradi.
Qumlm cho’llarda Selin, juzg’un, qora qandim, cherkez, quyonsuyak va iloq o’sadi. Qumlarda qora qandim va qizilcha butalari, shuningdek saksovul (yog’ochi qattiq, suvda cho’kadi) uchraydi. Saksovulsh qumlarni mustahkamlashda katta ahamiyatga ega. Sho’rhok joylarda ajriq, yulg’un, sho’ra va shuvoq o’sadi. Gili cho’llarda qum qiyog’i va qo’ng’irbosh uchraydi.
Respublikamiz cho’llarida qorako’l qo’ylari va tuya boqish uchun yaylov sifatida foydalaniladi. Cho’lda foydali o’simliklar ko’p. Masalan, cherkez va isiriq tarkibida turli xil kasalliklarni davolaydigan alkaloidlar bor, sassiq kovrak tarkibidagi smoladan malham tayyorlanadi, ildizi esa krahmalga boy. Ayrim o’simliklardan buyoq olinadi.
Cho’l mintaqasining hayvonlari hilma-hil bo’lib, ular cho’l sharoitiga moslashgan bo’z va sarg’ish rangda bo’ladi. Cho’llardagi bazi hayvonlar butunlay suv ichmay yashaydi, ular o’zi istemol qiladigan o’simliklar tarkibidagi nam bilan qanoatlantiradi.
Cho’l hayvonlari jazirama issiqqa ham moslashgan. Ko’pchilik hayvonlar chopqir, ko’zlari o’tkir bo’ladi. Cho’lda sudralib yuruvchi kaltakesaklardan agama, dumaloq bosh kaltakesak, gekkonlar yashaydi.
Echkemar-eng yirik kaltakesak bo’lib, uning uzunligi 1,5 m ga yetadi. U mayda kaltakesak, ilon, qush bolalari, mayda sut emizuvchilar bilan oziqlanadi.
Respublikamiz cho’llarida ilonlar ko’p. Qumlarda bo’g’ma ilonlar yashaydi, ular xasharot, kaltakesak vam ayda kemiruvchilarni tutib yeydi. Tez yuguradigan, hatto saksovul va juzg’unlarga ham epchillik bilan chiqib oladigan o’qilonlar tanasining bir qismini tik ko’tarib tura oladi. Zaxarli ilonlardan charxilon, efa, qalqonbosh (chinqiriq) ilon, chipor ilon, janubda O’rta Osiyo kapchabosh iloni (uni bazan «ko’zoynakli ilon» deydilar) yashaydi. Ilonlar zaxaridan zardob tayyorlanib, turli kasallar davolanadi. Cho’ldagi toshbaqalar va bazi kemiruvchilar kunlar isib, o’simliklar qurib qolgach, kelgusi bahorgacha uyquga ketadilar.
Cho’l mintaqasida qo’shoyoq, yumronqoziq kabi kemiruvchilar ko’p. Ular o’simliklarni kemirib, urug’larini yeb, cho’l yaylovlarga zara yetkazadi. Cho’ldagi kemiruvchilarn7ing kushandasi sassiqqo’zan va tulkilardir. Cho’llardi yirtqichlardan chiyabo’ri va barhan mushugi ham uchraydi.
Bu mintaqadagi yirik sut emizuvchi hayvonlar - jayron va sayg’oqdir. Bular cho’l rangida bo’lib, ularni darhol payqab olish qiyin, ular juda sezgir, chopqirdir. Xususan jayron juda go’zal kiyikdir. Cho’lda qushlar nisbatan kam: asosan ho’jasavdogar, boyqush, chumchuq, turg’aylar yashaydi. Hasharotlardan qoraqurt inson uchun xavflidir. Cho’lda shuningdek chayon, falanga uchraydi.
To’qay. Respublikamizning Sirdaryo, Amudaryo, Zarafshon, Chirchiq, Ohangaron kabi daryolari sohillarida to’qaylar uchraydi. Bular o’ziga xos tabiat landshaftlari bo’lib, siyrak, zax o’rmon va chakalakzorlardan iborat. To’qaylarning kengligi bir necha yuz metrdan bir necha kilometrgacha bo’lishi mumkin.
To’qaylarda o’tlar, butalar va daraxtlar o’sadi. O’t o’simliklaridan - qizilmiya qo’g’a, qamish, kendir va chirmovuqlar; butalardan-chikinda, yulg’un, ching’il va savag’ichlar; daraxtlardan tol, turong’il va jiydalar uchraydi.
Taassufki, tabiiy boyliklarimizdan bo’lmish to’qaylar keyingi yillarda inson faoliyati, daryo suvlarining kamayishi natijasida, hususan Quyi Amudaryo sohillaridan qisqarib bormoqda.
To’qaylar ko’pchilik hayvonlarning yashashi uchun muayyan sharoitga ega. Bu joylarda chiyabo’ri, tulki va bo’rilar yashaydi. To’qaydagi eng yirtqich hayvon-to’qay mushugidir. Changalzorlarda to’ng’iz ham uchrab turadi.
Xongul kiyigi o’lkamiz to’qaylarining ko’rkidir.
To’qavylarda qushlar ko’p bo’ladi. To’qay eng chiroyli qushlardan hisoblanmish qirg’ovullar maskanidir. Shuningdek, qarqara, birqozon, g’oz, o’rdak va boshqa qushlar ham yashaydi. To’qaylarda xasharotlar ko’p.
Adir mintaqasi. Bu mintaqa okean sathidan 400-500 m dan to 1000-1200 m gacha bo’lgan balandliklarda joylashagn bo’lib, tog’ oldilarini egallaydi.
Adir iqlimi cho’l iqlimidan bir oz farq qilsada, yozi issiq va uzoq davom etadi. Yozi cho’ldagideuk jazirama issiq emas, yillik yog’in miqdori 300-450 mm. O’simlik qoplami cho’ldagidan qalinroq. Bunday sharoitda oddiy va to’q tusli bo’z tuproqlar hosil bo’ladi.
Oddiy bo’z tuproq tog’ etaklaridan okean sathidan tahminan 500-600 m dan 1000 m gacha bo’lgan 1,5-2,5% ni tashkil etadi. Oddiy bo’z tuproqli joylarda sug’oriladigan (obikor) va baxorikor yerlar hisoblanadi.
To’q tusli bo’z tuproqlar balandroq joylarda (okean sathidan 1000-1600 m balandliklarda) tarqalgan. Tuproq tarkibidagi chirindi miqdori 3-4% ga boradi, ko’pincha bahorikor ekinlar ekiladi. Daryo vodiylaridagi kichikroq joylarda sug’orib dehqonchilik qilinadi.
Bo’z tuproqlar respublikamizda dexqonchilik qilinadigan asosiy tuproqlardir. Binobarin, ular eng muhim va tuganmas tabiiy boyligimiz hisoblanadi. Bo’z tuproqlar ishlov berish jihatidan ham, sug’orish jihatidan ham bir qator qulayliklarga ega. Adir mintaqasida cho’lga nisbatan o’simliklar ko’proq. Mintaqa bahorda qizil, siriq rangdagi lolalar va chuchmomalar bilan qoplanadi. Adirlarda ko’ng’irbosh, rang, sasir, yantoq, kovrak va gulhayrilar o’sadi. Adirlarning yuqoriroq qismida zirk, namatak butalari va do’lana kabi buta va daraxtlar uchraydi.
Adirlarda hayvon dunyosi cho’l hayvon dunyosiga nisbatan kambag’alroq. Cho’lga hos sudralib yuruvchilar kaltakesak (agama, gekkon) lar, ilon (kapchabosh ilon, zaxarli ko’k ilon)lar, hatto falanga, qoraqurt, chayon kabi hasharotlar ham uchraydi.
Yirtqichlardan tulki, bo’rilar yashaydi. Bahorda toshbaqa va yumronqoziqlar faol hoyot kechiradilar. Dexqonchilik qilinadigan joylar atrofida esa jayra, bo’rsiq va tipratikanlar uchraydi. Qushlar cho’ldagidan nisbatan ko’proq: pushti rang chug’urchuq (asalarilar kushandasi), ko’k qarg’a, kaklik, zog’cha, kalxat, qirg’iy va burgut kabi qushlar yashaydi.
Voxalarda musicha, chumchuq va hushovoz bulbul hamda maynalar uchraydi. Bahorda qaldirg’och, sassiqpopishak va bulbullar uchib keladi.
Tog’ mintaqasi. Bu mintaqa okean sathidan 1000-1200 m dan 2700-2800 m gacha bo’lgan balandlikdagi joylarni o’z ichiga oladi. Balandlikka ko’tarilgan sari havo harorati pasayib, yog’inlar miqdori orta boradi. Tog’larda yoz salqinroq, cho’ldagidan nisbatan qisqaroq bo’ladi.
Tog’larning shimoliy yonbag’irlari janubiy yonbag’irlariga nisbatan salqin va namroq bo’lganligidan o’tlar yoz bo’yi ko’m-ko’k bo’lib o’sib turadi. Tog’lardagi g’arbiy yonbag’irlarida sharqiy yonbag’irlariga nisbatan yog’in ko’proq bo’ladi, binobarin, bu yonbag’irlarda o’simliklar ham ko’proq va qalin o’sadi.
Tog’ mintaqasidagi nam iqlim va Alin o’simlik qoplami tuproq tarkibida chirindining ko’payishiga sharoit yaratadi. Tog’larda tog’-ko’ng’ir va tog’-jigar rang tuproqlari tarkib topgan. Bunday tuproqlar tarkibida chirindi miqdori ko’p bo’lib, 4-6% gacha yetadi.
Respublikamizning tog’lari va tog’ etaklarida, daryo vodiylarida va qayirlarda o’tloq va botqoq-o’tloq tuproqlar tarqalgan.
Tog’larning yonbag’irlarida betaga, rovoch, tog’ yalpizi kabi o’tlar o’sadi, namatak, zirk, dukcho’p va irg’ay kabi butalar, yuqoriroqda esa o’rmonlar uchraydi. Tog’ o’rmonlarida bodom, pista, do’lana, o’rik, olma, olcha, nok, yong’oq kabi mevali daraxtlar o’sadi.
Okean sathidan 1400 m dan 25600 m gacha bo’lgan balandliklarda archa uchraydi. Archa yog’ochi mustahkam g’immatbaho daraxt bo’lib uzog’ umr ko’radi. Archazorlar-shifobaxsh oromgoxlardir.
Tog’ o’rmonlarining ahamiyati katta. Ular suv oqimlarini tartibga soladi, tuproqlarni yuvilib ketishidan saqlaydi, havo haroratini mutadillashtiradi, havodagi zararli moddalarni, changni yutib, kislorod va namni ko’paytiradi.
Kadrli o’quvchilar! O’rmon bizning bebaho boyligimiz va tog’larimiz ko’rkidir. Biz ularni nobud qilmay asrashimiz, ezozlashimiz lozim!
Tog’ mintaqasining hayvonot dunyosi boy va juda xilma-xildir. O’rmonlarda jayra, bo’rsiq, olmahon yashaydi. Maskur mintaqada qushlar juda ko’p: boltatumshuq, mayna, zarg’aldoq, bulbul uchraydi. Boyug’lilar zararkunanda kemiruvchilarni qirib foyda keltiradi. Sutemizuvchi hayvonlardan ayiq, bo’ri, bazan silovsin ham uchraydi.
Yaylov mintaqasi. Yaylov yoki baland tog’ mintaqasi okean sathidan 2700-2800 m dan balandda joylashgan bo’lib, maydoni ancha katta emas.
Mintaqadagi sovuq va nam iqlim sharoitida och ko’ng’ir va o’tloq tuproqlar hosil bo’ladi.
Yaylov mintaqasi subalp va Alp o’tloqlaridan iborat. Ayrim quyoshga teskari yonbag’irlarida yil bo’yi qor saqlinishi mumkin. Subalp o’tloqlarda asosan baland bo’yli o’tlar, shuningdek boshoqlilardan yovvoyi arpa, yovvoyi suli, betagalar o’sadi.
Bu mintaqalardagi Alp o’tloqlari past bo’yli va kichik o’tlardan iborat. O’tloqlarda to’ng’izsirt, qoqio’t, tipchoq, binafshalar o’sadi. O’tloqlardan yozgi yaylov sifatida foydalaniladi.
Yaylov mintaqasida yirik hayvonlardan alqoro, bug’u (elik) va kiyiklar, kemiruvchilardan - sug’ur yashaydi. Yaylovning ko’rki bo’lmish qor barsi, shuningdek oq tirnoqli ayiq O’zbekiston « Qizil kitobi» ga kiritilgan (30-rasm).
Respublikamizning cho’l va adir mintaqalaridagi sug’oriladign joylarda Toshkent (Chirchiq), Ohangaron, Farg’ona, Andijon, Namangan, Mirzacho’l, Samarqand, Buxoro, Qarshi, Surxon, Xorazm va Qoraqalpoq vohalari vujudga kelgan. Toshkent, Zarafshon va Xorazm voxalari o’zining 2-3 ming yllik tarixiga ega.
Sug’orib ekmiladigan vohalarda o’tloq-allyuvial tuproqlar hosil bo’lgan, ularning tarkibida 1-1,5 % chirindi bo’ladi.
Inson vohalaridagi tabiiy o’simliklar o’rniga madaniy o’simliklardan-bug’doy, arpa, sholi va makkajo’hori kabi don ekinlari, mevali daraxtlar, uzum, anjir, anor, sabzavot ekinlari, poliz ekinlaridan dunyoga mashxur qovun va tarvuzlar yetishtira boshlagan.
Voxalar o’ziga xos hayvonot dunyosiga ega.
O’zbekiston aholisining asosiy qismi, madaniy yodgorliklari va sanoat korxonalari vohalarida joylashgan.
Respublikamiz suv havzalarida zog’orabaliq, laqqa baliq, shoxbaliq (oybaliq) va cho’rtan baliqlar uchraydi. Sirdaryo va Amudaryo suvlarida yashaydigan noyob qilquyruq baliqlari O’zbekiston «Qizil kitobi»ga kiritilgan.
O’zbekiston hududidagi suv havzalarida baliqchi, yovvoyi o’rdak, g’oz, qarqara, flamingo (qizilg’oz), meshkopchi qush (birqozon) va qoravoy qushlari uchraydi.
O’zbekiston tabiatni muhofaza qilish
Tabiiy boyliklar-bu insonning yashashi va xo’jalik faoliyati uchun zarur bo’lgan hamda uning xilma-xil extiyojini qondiruvchi yagona manbadir. Inson o’zi uchun zaruriy oziq-ovqatni, kiyim-bosh, yoqilg’i va energiya, sanoat xomashyosi hamda qurilish materiallari tabiatdan oladi.
Inson tabiatdan oladigan barcha moddiy boyliklar-yer osti boyliklari, suv, havo, o’simliklar, hayvonot olami va boshqalar tabiiy boylik hisoblanadi.
Tabiat jamoa talabani qondiruvchi maba hisoblanib, undan foydalanish uch xil bo’lishi mumkin:
Oziq-ovqat, kiyim bosh, uy-joy, dori-darmon, suv, havo va boshqalar manbai
|
Aholining dam olib hordiq chiqarish manbai
|
Ishlab chiqarish, xom ashyo, energiya va boshqalar manbai
|
Tabiiy boyliklarning tugaydigan va tagamaydigan turlari mavjud. Tabiiy boyliklarning turlari haqidagi malumotlarni esga oling.
O’zbekiston tabiati va tabiiy boyliklarini muhofaza qilish - inson uchun zarur bo’lgan qazilma boyliklardan oqilona foydalanish, suv va havoni toza saqlash, tuproqlarni eroziyadan saqlash, o’simlik va hayvonot dunyosini tabiiy holicha asrab qolib, qayta tiklash hamda xushmanzara joylarni (sharshara, shovva, ajoyib manzaralar, buloq va boshqalar) tabiiy holicha saqlash kabilarni o’z ichiga oladi.
Tabiatni muhofaza qilish avvalo O’zbekiston tabiiy muxitini sof va ko’rkam holda saqlab, qayta tiklash bemakdir. Shu sababli O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida «O’zbekistonda hozirgi va kelajak avlodlarning manfaatlarini ko’zlab, yer ust iva yer osti boyliklarini, suv resurslarini, o’simliklar va hayvonot dunyosini qo’riqlash va ulardan ilmiy asosda, oqilona foydalanish, havo va suvni toza saqlash, tabiiy boyliklarni uzluksiz ko’paytirib borishni taminlash va insonning atrof-muhitini yaxshilash uchun zarur choralar ko’riladi», deb ko’rsatilgan.
Lekin hozir respublikamizda tabiatiga insonning tasiri tobora ortib bormoqda. Natijada uning bazi o’lkalarida (Orol bo’yida, Surxon vodiysida, Quyi Amudaryoda) ekologik xolat yomonlashib bormoqda. Havo, suv, tuproq ifloslanib, o’simlik va hayvonlar bazi turlarining soni qirilib bormoqda.
O’zbekistonning Chirchiq-Ohangaron, Farg’ona, Zarafshon, Surxondaryo vodiylari havosi zavod - fabrikalaridan va avtotransportdan chiqayotgan har xil zaxarli gazlar, qurumlar, tutun va changlar hamda qishloq xo’jaligida ishlatiladigan zaharli kimviy moddalar bilan ifloslanmoqda.
Respublikamizda joylashgan kimyo, metallurgiya, sement, mashinasozlik va boshqa korxonalardagi tozalovchi inshootlarning yaxshi ishlamasligi yoki yo’qligi sababli atmosfera havosiga yiliga ko’plab ifloslovchi moddalar chiqib ketmoqda. Shu sababli O’zbekiston havosi ancha iflos bo’lib, 31 ta shaharda atmosfera havosining ifloslik darajasi meyoridan ancha ortiqdir. Olmaliq, Angren, Navoiy, Andijon, Farg’ona, Toshkent kabi shaharlar havosi oltingugurt, azot, fenol, ammiak, vodorod ftor iva boshqa gazlar bilan ortiqcha ifloslangan. Olmaliq va Farg’ona havosi eng iflos shaharlar qatoridan o’rin olgan.
Surxondaryo viloyatining Sariosiyo tumani havosi Tojikistonning Tursunzoda shahrida joylashgan alyuminiy zavodidan chiqqan zaharli gazlar bilan, xususan ftor gazi bilan ifloslangan. Natijada bu tumanda bolalar o’limi ko’payib, uzum va mevali daraxtlarning bargi sarg’ayib, hosili kamayib, hatto qoramollar kasallanib, tishi to’kilib ketmoqda.
Orol dengizi suv sathining pasayishi sababli uning atrofidagi o’lkalarda (Quyi Amudaryo, Qizilo’rda viloyatlarida) havo har xil tuzlar, changlar, zaxarli kimyoviy moddalar bilan o’ta ifloslangan. Buning natijasida aholining salomatligi yomonlashib, bolalar o’limi ham ortib bormoqda.
Respublikamiz havosini toza saqlash uchun har bir korxona doirasida zamonaviy uskunalar bilan jixozlangan tozalovchi inshootlar qurish zarur. Bunda atmosfera havosini ifloslovchi moddalarni o’shlab qolib, ulardan qayta foydalanish imkoniyati vujudga keladi. Korxonalardagi ko’plab chiqindi chiqaruvchi eski dastgoxlarni kam chiqindi chiqaruvchi dastgoxlar bilan almashtirish, chiqindi chiqarmaydigan texnologik jarayonlarni joriy qilish lozim. Respublikamiz daryolari sanoat korxonalari, maishiiy xizmat ko’rsatish, sog’lomlashtirish tashkilotlari, parrandachilik majmuialari va chorvachilik fermalaridan chiqqan imflos suvlar hamda zovur suvlari bilan ifloslanmoqda.
Suv boyliklarini toza saqlashdagi asosiy vazifa o’sha korxonalardan chiqayotgan iflos suvlarini tozalab, zararsizlantirib, so’ngra suv xavzalariga tashlashga yoki ularni ekin dalalarini sug’orish foydalanishga erishishdan iborat. Maishiy xizmat ko’rsatish korxonalardan chiqayotgan chiqindilarni zavod qurib, bu chiqindilar tarkibidagi foydali elementlarni ajratib olib, so’ngra tozalab daryo va ariqlarga tashlash mumkin.
O’zbekiston suv havzalarining ifloslanishida zovur suvlarining ham tasiri bor. Chunki zovur suvlari har xil erigan tuzlarni, paxta va boshqa ekinlarga sepilgan turli hil zaxarli kimyoviy moddalar eritmasini daryolarga olib keladi, natijada suvni ifloslaydi.
Respublika daryo suvlarining zovur suvlari bilan ifloslanishining oldini olish uun ularni iloji boricha daryo, ariq yoki suv omborlariga tashlashga chek qo’yish kerak.
Atrof - muhitning ifloslanishiga tog’ kon sanoati ham ishtirok etadi. Yer osti boyliklarini qidirib topish, ishga tushirish jarayonida ko’plab yerloar qaziladi, yo’llar har xil inshootlar quriladi, turli jins uyumlari vujudga keladi va ular hosildor yerlarni qoplab yotadi. Natijada hosildor yerlar yaroqsiz bo’lib, o’t o’lanlar, daraxtlar yo’q qilinadi, tuproq eroziyasi boshlanadi.
O’zbekistonning tuproq qatlamini eroziyadan saqlash, uning unumdorligini tiklash uchun kurashishi kerak. Buning uchun ekinlarning sug’orish qoidasiga rioya qilish, sug’orishning ilg’or usullariga o’tish zarur. Ekinlarga ishlov berayotganida ilg’or agrotexnika usullarini qo’llash kerak. Ekinlarning hosildorligini oshirish uchun ko’proq organik o’g’itlardan foydalanib, qishloq xo’jalik zararkunandalariga qarshi biologik usul bilan kurashishga erishish zarur.
Respublikamiz havosini musaffo, xushmanzarali yerlarni ko’p bo’lishi uchun, avvalo yashil o’simliklarga ayniqsa o’rmonlarga bog’liq. Aholining o’rmonlarga, ayniqsa mevali (yong’oq, pista, bodom, do’lana va xokazo) va dorivor (zira, piyoz, anzur, qoraqand, oq qayin, yetmak va boshqa) o’simliklarga nisbatan noto’g’ri munosabatda bo’lishi tufayli ular kamayib ketmoqda. Shu sababli dam oluvchilar sayyohlar, o’quvchilar o’simliklarni bekorga nobud qilmaslik, ularning mevasini, urug’ini ruxsatsiz yig’maslik kabi tushuntirish va targ’ibot ishlarni keng olib borish zarur. Maktablarda, maxallalarda ko’chat o’tkazish oyligi va kundaligini o’tkazish, ota-bobolarimiz ananalariga rioya qilib, boqlar, tokzorlar bunyod etishni odat tusiga kiritish lozim.
O’zbekistonning hayvonot olami ham xilma-xil. Lekin so’ngi yillarda insonning xo’jalik faoliyati tasirida (yerlarni xaydash, yangi turar joylarni barpo etish, yaylorvlardan noto’g’ri foydalanish, noto’g’ri ov qilish) ularning soni va turi kamayib ketmoqda. Chunonchi, oqquyruq, jayron, laylak, xongul, arxar, burama shoxli echki (morxo’r), qirg’ovul, kaklik miqdori keskin kamayib ketdi. Bazi hayvonlar esa jumladan, Turon yo’lbarsi butunlay yo’qolib ketdi. So’ngi yillarda qirilib ketayotgan hayvonlarni saqlab, ko’paytirish uchun yangi buyurtma maskanlari va qo’riqxonalari tashkil etildi.
O’zbekiston tabiatining ko’rkamligi uning hududida nolir tabiat go’shalarini (ajoyib soy, jilg’a, buloq, sharshara, shovva, noyob daraxtlar, xar xil jinslar, ochilib qolgan qoyalar, g’orlar, korizlar, sardobalar va hokazolar) tabiiy holicha saqlab qolishga bog’liq. Lekin so’ngi yillarda noo’rin har xil sog’lomlashtirish obyektlarini qurish, sayyoxlarning tabiatga nisbatan noto’g’ri munosabatda bo’lishi, har xil qurilishlar (suv ombori, ariqlar qazish, chorvachilik majmualari va boshq.) sababli o’shaxushmanzara joylarga putur yetkazmoqda. Bizning maqsadimiz manzarali xushtabiat joylarni (tabiat yodgorliklarni) iloji boricha o’z holicha saqlab,kelgusi avlodoarga qoldirish.
O’zbekistonda turi, soni kamayib borayotgan noyob o’simliklar va hayvonlarni hisobga oluvchi ikki jildli O’zbekiston «Qizil kitobi» nashr etilgan. O’zbekiston «Qizil kitobi»ning birinchi jildiga 63 ta umurtqali hayvon turi, shu jumladan 22 ta sutemizuvchi, 31 ta qush, 5 ta sudralib yuruvchi hayvon, 5 ta baliq turi kiritilgan.
«Qizil kitob»ning ikkinchi jildiga muhofaza qilinishi zarur bo’lgan o’simlik turlari kirgan. Bu jildga O’zbekistonda muxofaza qilinishi kerak bo’lgan 400 ta o’simlik turining 163 tasi kiritilgan.
O’zbekiston tabiatining muxofaza qilishda qo’riqxona, milliy bog’ va buyurtmalarning ahamiyati juda katta.
O’zbekistonda hozir qo’riqxona sifatida muxofaza qilinayotgan maydon 250,5 ming ga yoki respublika hududining atigi 0,6% ini tashkil etadi. O’zbekistonda 9 ta qo’riqxona joylashagn. Qo’riqxonalar haqidagi malumotlar ilovadagi 8-jadvalda berilgan.
Kelajakda respublikamizda qo’riqxonalar maydoni kengayib (Ustyurt, Orolbo’yida, Qizilqumda yangi qo’riqxonalar barpo etish, Hisor qo’riqxonasini kengaytirish hisobiga), O’zbekiston hududining 3% ini tashkil etadi.
O’zbekistonda yana 70 ta davlat buyurtmalari - zakazniklar ham mavjud, ular malum muddatgacha ov qilish, bazi o’simlik va hayvon turlariga shikast yetkazish mann etiladi.
XULOSA. O‘simliklar suyuq suvga muhtoj, shuning uchun ularning ko‘pchiligi yetarli miqdorda yog‘ingarchilik bo‘lgan va yil davomida sovuq bo‘lmagan joylarda mavjud. Bunday iqlim zonalari oʻrmonlar va oʻtloqlar hosil boʻladi. Quruqroq joylarda biz dashtlarni uchratamiz. Ammo cho‘llarda va abadiy muzliklarda ham ba’zi o‘simliklar o‘sadi. Taqdim etilgan ma'lumotlarga asoslanib, tabiat, fauna, o'simliklar biz uchun shunchaki almashtirib bo'lmaydi. Biz ularni ko'pincha o'z zavqimiz va qulayligimiz uchun e'tibordan chetda qoldiramiz - keng ko'lamli o'rmonlarni kesish va atmosferani ifloslantiruvchi uylar, fabrikalar va avtomobillar qurish, ko'chalar va o'rmon bog'lari hududlarida juda ko'p miqdordagi chiqindilar … Shunga qaramay, g'amxo'rlik va himoya tabiat biz uchun birinchi o'rinda bo'lishi kerak, aks holda biz o'zimizni va butun sayyorani yo'q qilish xavfi bor.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1. Tourchi, M.; Arslan, A.; Iranshahi, M. Biological Effects of Arctiin from Some Medicinal Plants of Asteraceae Family. Am. J. Lifen Sci. 2016, 2. Azizov.X.Ya., Vaisova.G.B., Mahkamov. T. X., Matkarimova. A.A. Botanika (O‘quv qo‘llanma)Тoshkent-2018-yil.”Fan va texnologiya”, 3. Islomov B.S., Hasanov M.A. “Botanika” Samarqand-2020-yil 4. Pratov O‘., Shamsuvaliyeva L., Sulaymonov E., Axunov X., Ibodov K., Mahmudov V. “Botanika”, “Ta’lim nashriyot” Toshkent-2010-yil
|
| |
