1)Ishlab chiqarish usuli–bunda yalpi ichki mahsulot barcha
qo’shilgan qiymatlar yig’indisi sifatida aniqlanadi.
Yalpi ichki mahsulot =∑ QQ
2)Xarajatlar usuli–bunda yakuniy iste’molchilarning xarajatlari
yig’indisi sifatida aniqlanadi.
Yalpi ichki mahsulot =C+ I+ G +Xn
Bu erda S –shaxsiy iste’mol xarajatlari; I–investitsiya xarajatlari
ya’ni xususiy ichki investitsiyalar ; G –davlat xarajatlari ya’ni tovar va
xizmatlarnin davlat xaridi ; Xn –chet elliklarning xarajatlari, ya’ni sof
eksport;
3 ) Daromadlar usuli–bunda yalpi ichki mahsulot barcha yakuniy
iste’molchilarning daromadlari yig’indisi sifatida aniqlanadi. Shu bilan birga
yalpi ichki mahsulot tarkibiga biznesga egri soliqlar va amortizatsiya ham
kiritiladi.
YaIM = amortizatsiya + biznesga egri soliqlar + ijara haqi
+ foiz ko’rinishidagi daromadlar + yollanma ishchilarning ish haqi +
yakka tartibdagi qo’yilmalardan daromadlar + korporatsiya foydasiga
soliqlar + dividentlar + korporatsiyaning taqsimlanmagan foydasi.
Ko’plar YaIMni iqtisodiyot ahvolini eng yaxshi ko’rsatkichi deb
hisoblaydilar. AQSh iqtisodiyot vazirligi tomonidan xar uch oyda
hisoblanadigan statistik ma’lumotlar iqtisodiy faoliyat natijalarini yagona
qiymat ko’rsatkichida aks ettirishga mo’ljallangan. YaIM ni aniqroq
quyidagicha tasavvur etish mumkin:
• Barcha iqtisodiy agentlarning yalpi daromadi;
• Tovar va xizmatlarni ishlab chiqarishga xarajatlarning umumiy
hajmi.
YaIM iqtisodiyot ahvolini tavsiflashi mumkin, chunki odamlar
kamdaromadga qaraganda ko’prog’ini afzal ko’radilar. Shunga o’xshash,
tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish hajmi qanchalik yuqori bo’lsa,
shaxsiy, ishlab chiqarish va davlat ehtiyojlarini qondirish darajasi
shunchalik yuqori bo’ladi.
YaIM bir vaqtning o’zida ham iqtisodiyotdagi daromadni, ham ishlab
chiqarishga xarajatlar hajmini o’lchaydi, chunki oxir-oqibat bu miqdorlar
bir xil: butun iqtisodiyot uchun daromadlar hajmi xarajatlar hajmiga teng
bo’lishi lozim. Bunga ishonch hosil qilish uchun, biz milliy hisobchilikni,
YaIM va u bilan bog’liq boshqa bir qator ko’rsatkichlarni o’lchashning
statistik tizimini o’rganishimiz lozim.
YaIM iqtisodiyotdagi pul oqimlarini ifodalaydi. Biz uni ikki usul
bilan hisoblashimiz mumkin. YaIM –bu non ishlab chiqarishdan olingan
yalpi daromad bo’lib, u ish haqi va foyda yiqindisiga teng-pullar doiraviy
aylanish chizmasining yuqoridagi yarmi. Shu bilan bir vaqtda, YaIM –bu
nonni sotib olishga qilingan xarajatlarning umumiy hajmidir-pullar
doiraviy aylanish chizmasining pastkiyarmi. Shunday qilib, biz yo
firmalardan uy xo’jaliklariga pullar oqimini yoki uy xo’jaliklaridan firmalarga
pullar oqimini olishimiz mumkin.
Daromadlar va xarajatlar tengligi hisobga olish qoidalaridan kelib
chiqadi: mahsulotlarni sotib olishga barcha xarajatlar albatta bu
mahsulotlarni ishlab chiqaruvchilarning daromadi hisoblanadi. Bu
qoidaga muvofiq, xarajatlar hajmi o’zgarishi yuz beradigan xar qanday
bitim natijasida daromad o’zgarishi ham yuz beradi va daromad
o’zgarishiga olib keluvchi xar qanday bitim natijasida xarajatlar hajmi
o’zgarishi yuz beradi. Faraz qilaylik, masalan firma uy xo’jaliklariga 1 ta
nonni ko’proq ishlab chiqaradi va sotadi. Bu operatsiyada nonga
xarajatlarning umumiy miqdori ko’payadi, biroq bunda daromadlarning
umumiy hajmi ham o’zgaradi. Agar firmaga qo’shimcha nonni ishlab
chiqarish uchun qo’shimcha xodimlarni yollash talab etilsa, unda ish
haqining umumiy miqdori oshadi. Agar firma qo’shimcha nonni
qo’shimcha xodimlarni jalb etmay ishlab chiqarsa (ishlab chiqarish
jarayoninisamaraliroq qilib), unda foyda ko’payadi. Ikkala holda ham
xarajatlar ham, daromadlar ham bir xil miqdorga ko’payadi.
Faqat non ishlab chiqarilayotgan gipotetik iqtisodiyotda biz YaIMni
nonni sotib olishga qilingan barcha xarajatlarni qo’shib oddiygina
hisoblashimiz mumkin. AQSh YaIMni hisoblash ancha qiyin vazifani o’zida
aks ettiradi. Bunday yirik va murakkab iqtisodiyotda YaIMni hisoblashda
tovar va xizmatlarga qilingan xarajatlarni to’g’ridan to’g’ri qo’shiladi deb fikr
yuritib bo’lmaydi. Bu kitobda biz YaIMni hisoblashning to’liq uslubiyatiga
kirib bormasakda, YaIM tushunchasi haqida to’g’ri tasavvurga ega
bo’lish uchun uni shakllantirishning asosiy tamoyillarini bilish kerak.
Faraz qilaylik,faqat bitta tovar turi ishlab chiqarilayotgan iqtisodiyotda
firma nonni ishlab chiqarishni ko’paytirish uchun qo’shimcha ishchilarni
yollaydi, ularga ish haqi to’laydi, keyin esa qo’shimcha ishlab
chiqarilgan nonni firma sota olmaydi. Bu YaIM miqdoriga qanday ta’sir
etadi?
Bu savolga javob sotilmay qolgan non bilan nima yuz berishiga
bog’liq. Bir tomondan, agar non tashlab yuborilgan bo’lsa, unda firmaning
foydasi qo’shimcha to’langan ish haqi miqdoriga kamayadi-firma ish
haqi sifatida katta miqdorni to’ladi, biroq o’zi uchun bundan hech qanday
naf olmadi. Bu operatsiya xarajatlar hajmiga ham, daromad darajasiga
ham ta’sir ko’rsatmaganligi sababli YaIM miqdori (uning ish haqi
ulushiga to’g’ri keladigan qismi endi ko’p, foyda hissasiga to’g’ri keladigan
qismi kam bo’lishiga qaramay) o’zgarmay qoladi. Boshqa tomondan,
agar non uni keyinroq sotish uchun zahiraga olib qo’yilgan bo’lsa, unda
milliy hisobchilik tamoyillariga muvofiq, bu operatsiya boshqacha hisobga
olinadi. Bu holda foyda qisqarmaydi, chunki bu firma egalari firma
zahiralari uchun non “sotib olishi” bilan bir xildir. Shunday qilib, YaIM
miqdori ortadi: yuqoriroq ish haqi tufayli daromad oshadi, zahiralar
jamg’arilishi sababli esa xarajatlar miqdori ko’payadi.
Umumiy qoida shundan iboratki, firma tovarlar zahiralarini
ko’paytirganda, zahiralarga investitsiyalar hajmi ham xarajatlar
tarkibiga, ham daromadlar tarkibiga kiritiladi. Shunday qilib, agar
ishlab chiqarish natijasida zahiralar qo’shimcha o’sishi yuz bersa,
bunda YaIM xuddi bevosita sotish uchun ishlab chiqarilgani kabi ortadi.
Biz YaIM tahlilini iqtisodiyotda ishlab chiqariladigan yagon
tovar non hisoblangandagi taklifdan boshladik. Haqiqatda esa
iqtisodiyotda sezilarli miqdordagi turli-tuman tovarlar va xizmatlar:
non, gamburgerlar, avtomobillar, sartaroshlik xizmatlari va shu kabilar
ishlab chiqariladi. YaIMda bu turli tovarlar qiymati bitta yig’ilgan
ko’rsatkichda ifoda etiladi. Iqtisodiyotda ishlab chiqarilayotgan
tovarlarning turli-tumanligi YaIMni hisoblashni qiyinlashtiradi, chunki
barcha bu tovarlar turli qiymatga egalar.
Faraz qilaylik, misol uchun, iqtisodiyotda uchta apelsin va to’rtta
olma ishlab chiqariladi. Biz YaIMni qanday hisoblaymiz? Biz olma va
apelsinlar miqdorini oddiygina qo’shib, YaIM mevalarning etti birligiga
ega deyishimiz mumkin. Biroq bu faqat olmalar va apelsinlar bir xil
qiymatga ega bo’lgan holdagina ma’noga ega bo’lishi mumkin, bu esa
noto’g’ri. (bu misol agar biz iqtisodiyotda to’rtta tarvuz va uchta
greypfrut ishlab chiqariladi deb faraz qilganimizda yanada yaqqolroq
bo’lardi).
Turli tovarlar umumiy qiymatini hisoblash uchun biz ular qiymatini
ifodasi sifatida ularning bozor narxini qo’llaymiz. Bozor narxi
qo’llanilishining sababi, u odamlar muayyan tovar yoki xizmatlar uchun
to’lashga tayyor bo’lgan pul miqdorini o’zida aks ettiradi. Agar olmalar
donasi 50 tsent tursa, apelsinlar esa donasi 1 dollar tursa, unda YaIM
quyidagiga teng bo’ladi:YaIM =(olma narxi *olmalar miqdori) +(apelsin
narxi * apelsinlar miqdori)==(0,50*4) + (1,00*3)=5,00
YaIM 5 dollarga teng, ya’ni barcha olmalar qiymati (2 dollar) qo’shuv
barcha apelsinlar qiymati (3 dollar)
Ko’plab tovarlarni ishlab chiqarish bir qancha bosqichlardan o’tadi:
bir firmada xom ashyo oraliq mahsulotlarga aylanadi va keyin boshqa
firmaga tayyor mahsulot ishlab chiqarish uchun sotiladi.Biz bunday
tovarlarni YaIMni hisoblashda qanday hisobga olishimiz lozim? Faraz
qilaylik fermer MakDonaldsga 0,50 dollarga go’shtning chorak funtini
sotadi, MakDonalds esa keyin Sizga gamburgerlarni 1, 50 dollardan
sotadi. YaIM da ham go’shtni, ham gamburgerni qiymati (2 dollar
miqdorida) hisobga olinishi lozimmi yoki faqat gamburger qiymati (1, 5
dollar) mi?
Bu savolga javob quyidagicha bo’ladi: YaIMga faqat yakuniy
mahsulotlar qiymati kiritiladi. Shunday qilib, gamburger qiymati
YaIMning bir qismi hisoblanadi, go’sht qiymati esa yo’q; YaIM 2
dollarga emas, faqat 1,5 dollarga ko’payadi. Buning sababi shundan
iboratki, oraliq mahsulotning qiymati yakuniy mahsulot qiymatiga kiritib
bo’lingan. Oraliq mahsulot qiymatini yakuniy mahsulot qiymatiga qo’shish
ikki marta hisobga olishga olib keladi-ya’ni bita go’sht ikki marta hisobga
olingan bo’ladi. Shunday qilib, YaIM-yakuniy mahsulotva xizmatlar
umumiy qiymati.
Barcha yakuniy tovar va xizmatlar qiymatini hisoblash usullaridan biri
ishlab chiqarishning xar bir bosqichida qo’shilgan qiymatlarni
qo’shishdan iborat. Firmaning qo’shilgan qiymati ishlab chiqarilgan
mahsulot qiymatidan firma sotib olgan oraliq mahsulot qiymatini
ayirmasiga tengdir. Gamburger keltirilgan misolda, fermer tomonidan
qo’shilgan qiymat 50 tsentga teng (fermer hech qanday oraliq mahsulot
sotib olmasligi ko’zda tutiladi), MalDonalds tomonidan qo’shilgan qiymat
esa (1, 50 dollar –0,50 dollar) 1,00 dollarga teng. Umumiy qo’shilgan
qiymat, shunday qilib 0,50 dollar + 1,00 dollar =1,50 dollarga teng.
Butun iqtisodiyot uchun qo’shilgan qiymatning umumiy miqdori barcha
yakuniy tovar va xizmatlarning bozor qiymatiga teng bo’lishi lozim.
Shunday qilib, YaIMni shuningdek, barcha firmalar qo’shilgan qiymatlari
yig’indisi sifatida ham ifodalash mumkin.
Ko’plabtovarva xizmatlar YaIMda ularning bozor qiymati bo’yicha
hisobga olingan bir vaqtda, ba’zi tovarlar va xizmatlar bozorda sotilmaydi,
demak bozor narxiga ega emas. Bu xizmatlar qiymati YaIMga kiritilishi
lozim bo’lgani uchun, biz uni o’lchashimiz kerak. Bundy baholashlar shartli
o’tkazilgan qiymatlar nomini oldi.
Shartli o’tkazilgan qiymat, masalan, uy-joy sohasida xizmatlarni
baholashda qo’llaniladi. Uy-joyni ijaraga olayotgan inson, xizmatlar uchun
haq to’laydi va uy egasini daromad bilan ta’minlaydi; ijara haqi YaIM
hisobiga uy egasining daromadi sifatida ham, uy-joyni ijaraga
oluvchining xarajatlari sifatida kiritiladi.Shu bilan birga, ko’plab odamlar
shaxsiy uylarida yashaydilar. Ular ijara haqi to’lamasalar ham, biroq ular
uy-joyni ijaraga oluvchilar singari xuddi shunday xizmatlardan
foydalanadilar. Shunday qilib, shaxsiy uy egalari foydalanadigan
xizmatlarni hisobga olish uchun YaIM tarkibiga ular o’zi o’ziga
“to’laydigan” “ijara haqi” kiritiladi. Albatta ular o’zi o’ziga hech qanday ijara
haqi to’lamaydilar. Savdo vazirligi agarular uy-joyni ijaraga olganlarida
to’lashlari mumkin bo’lgan ijara haqi miqdorini baholaydi va bu shartli
o’tkazilgan qiymat miqdorini YaIMga kiritadi. Bu ijara haqi uy egalarining
ham xarajatlari, ham daromadlari sifatida hisobga olinadi.
Davlat tomonidan ko’rsatiladigan xizmatlar hamxuddi shunday
tarzda baholanadi. Masalan, aholiga politsiyachilar, o’t o’chiruvchilar,
senatorlar xizmat ko’rsatadilar. Bu xizmatlarning qiymat bahosini berish
qiyin, chunki ular bozorda sotilmaydi va bozor narxiga ega emas. YaIM
tarkibida bu xizmatlar ularni ko’rsatishga ketadigan sarflarga muvofiq
hisobga olinadi. Bu ushbu davlat xizmatchilarining mahsulotlari
qiymatining ko’rsatkichi bo’lib ularning ish haqisi xizmat qilishini anglatadi.
Ko’pgina hollarda bunday hisobga olish haqiqatda zarur bo’lsada,
biroq amaliyotda amalga oshirilmaydi. YaIM da o’z uylari uchun shartli
ravishda o’tkazilgan ijara qiymati hisobga olinganligi uchun ham miantiqan
unga shaxsiy mulk bo’lgan avtomobillar, qimmatbaho buyumlar va
uzoq muddat foydalaniladigan boshqa tovarlar uchun shartli ravishda
o’tkazilgan ijara qiymati kiritilishi lozim, biroq amaliyotda bunday
qilinmaydi. Bundan tashqari ba’zi tovarlar uyda ishlab chiqariladi va
iste’mol qilinadi hamda hech qachon bozorga chiqmaydi. Masalan, uyda
tayyorlangan ovqat restoranda tayyorlangan ovqatdan unchalik farq
qilmaydi, biroq ovqatni uyda tayyorlash jarayonida qo’shilgan qiymati
YaIM ga kiritilmaydi. Nihoyat, YaIMga noqonuniy tayyorlanadigan va
sotiladigan tovarlar qiymati kiritilmaydi. Masalan, giyohvand moddalar.
Shartli o’tkazilgan qiymatni hisoblash uslubiyati mukammal
bo’lmaganligi va ko’plab tovarlar hamda xizmatlarning qiymati YaIMga
kiritilmaganligi sababli, YaIM iqtisodiy faoliyat natijalarining ideal
ko’rsatkichi hisoblanmaydi. Shungaqaramay bu xatoliklarning mavjudligi
YaIM ahamiyatini kamaytirmaydi. Agar xatoliklar miqdori vaqt o’tishi bilan
unchalik o’zgarmasa, YaIM turli yillar va turli o’n yilliklarda iqtisodiy
faoliyat natijalarini solishtirish uchun muvaffaqiyatli ravishda qo’llanilishi
mumkin.
|
