Chet el psixologiyasida shaxs nazariyalari

70 
asosiy mashg’uloti bo’lgan ovchilik va baliqchilik davriga aynan mos keladi. 8-12 
yosh oralig’ida o’sish davri o’smiroldi yoshidan iborat bo’lib, yovvoyilikning oxiri 
va sivilizasiyaning boshlanishidagi kamolot cho’qqisiga hamoshangdir. o’spirinlik 
esa jinsiy yetilishdan (12-13) boshlanib to etuklik davri kirib kelgunga qadar (22-
25 yoshgacha) davom etib, u romantizmga ekvivalentdir. S.Xollning talqiniga 
qaraganda, bu davrlar "bo’ron va tazyiqlar", ichki va tashqi nizolar (konflikt) dan 
iborat bo’lib, ularning kechishi davomida odamda "individuallik tuyg’u" si 
vujudga keladi. Shaxsni rivojlanishining ushbu nazariyasi o’z davrida bir talay 
tanqidiy mulohazalar manbai vazifasini o’tadi, chunki inson zotidagi rivojlanish 
bosqichlari filogenezni aynan takrorlamaydi va takrorlashi ham mumkin emas. 
Biogenetik 
konsepsiyaning 
boshqa 
bir 
turi 
nemis 
"konstitusion 
psixologiyasi" (insonning tana tuzilishiga asoslagan nazariya) namoyandalari 
tomonidan ishlab chiqilgan. E.Krechmer shaxs (psixologiyasi) tipologiyasi 
negiziga bir qancha biologik omillarni (masalan, tana tuzilishining tipi va 
boshqalarni) kiritib, insonning jismoniy tipi bilan o’sishining xususiyati o’rtasida 
uzviy bog’liqlik mavjud, deb taxmin qiladi. E.Krechmer odamlarni ikkita katta 
guruhga ajratadi va uning bir boshqa sikloid toifasiga xos (tez qo’zg’aluvchi, shis-
tuyg’usi o’ta barqaror), ikkinchi uchida esa shizoid toifasiga (odamovi, 
munosabatga qiyin kirishuvchi, shis-tuyg’usi cheklangan) xos odamlar turishini 
aytadi. Bu taxminini u shaxs rivojlanishi davriga ko’chirishga harakat qiladi, 
natijada o’smirlarda sikloid xususiyatlari, (o’ta qo’zg’aluvchanlik, tajovuzkorlik, 
affektiv tabiatlilik, ilk o’spirinlarda esa shizoidlik xususiyatlari bo’ladi, deya 
xulosa chiqaradi. Lekin insonda biologik hartlangan sifatlar hamisha yetakchi va 
shal qiluvchi rol o’ynay olmaydi, chunki shaxsning individual-tipologik 
xususiyatlari bir-biriga aynan mos tushmaydi. 
Biogenetik nazariyaning namoyandalari amerikalik psixologlar A.Gezell va 
S.Xoll taraqqiyotning biologik modeliga chamalab ish ko’radilar, bu jarayonda 
muvozanat, integrasiya va yangilanish sikllari o’zaro o’rin almashinib turadi, 
degan xulosaga keladilar. 
Psixologiya tarixida biologizmning eng yaqqol ko’rinishi Zigmund 
Freydning shaxs talqinida o’z ifodasini topgan. Uning ta'limotiga binoan, 
shaxsning barcha xatti-harakatlari (xulqi) ongsiz biologik mayllar yoki instinktlar 
bilan hartlangan, ayniqsa birinchi navbatda, u jinsiy (seksual) mayliga (libidoga) 
bog’liqdir. Bunga o’xshash biologizatorlik omillari inson xulqini belgilovchi 
birdan-bir mezon yoki betakror turtki rolini bajara olmaydi. 
Biogenetik nazariyaning qarama-qarshi ko’rinishi - bu aksil qutbga 
joylashgan sosiogenetik nazariya shisoblanadi. Sosiogenetik yondashishga binoan,
shaxsda ro’y beradigan o’zgarishlar jamiyatning tuzilishi, ijtimoiylashish 
(sosializasiya) usullari, uni qurshab turgan odamlar bilan o’zaro munosabati 
vositalaridan kelib chiqqan holda tushuntiriladi. Ijtimoiylashuv nazariyasiga ko’ra, 
inson biologik tur sifatida tug’ilib, shayotning ijtimoiy hart-haroitlarining bevosita 
ta'siri ostida shaxsga aylanadi. G’arbiy Yevropaning eng muhim nufuzli 
nazariyalaridan biri - bu rollar nazariyasidir. Ushbu nazariyaning moshiyatiga 
binoan jamiyat o’zining har bir a'zosiga status (shaq-shuquq) deb nomlangan xatti-

71 
harakat (xulq) ning barqaror usullari majmuasini taklif qiladi. Inson ijtimoiy 
mushitda bajarishi hart bo’lgan maxsus rollari shaxsning xulq-atvor xususiyatida, 
o’zgalar bilan munosabat, muloqot o’rnatishida sezilarli iz qoldiradi. 
AqShda keng tarqalgan nazariyalardan yana bittasi - bu individual tajriba va 
bilimlarni egallash (mustaqil o’zlashtirish) nazariyasidir. Mazkur nazariyaga 
binoan shaxsning shayoti va uning voqelikka nisbatan munosabati ko’pincha 
ko’nikmalarni egallash va bilimlarni o’zlashtirishning samarasi qo’zg’atuvchini 
uzliksiz ravishda mustashkamlanib borishning mashsulidir. (E.Torndayk, 
B.Skinner va hokazo). 
K.Levin tomonidan tavsiya qilingan "fazoviy zarurat maydoni" nazariyasi 
psixologiya fani uchun (o’z davrida) muhim ahamiyat kasb etadi. K.Levinning 
nazariyasiga ko’ra individning xulqi (xatti-harakati) psixologik kuch vazifasini 
o’tovchi ishtiyoq (intilish), maqsad (niyat) lar bilan boshqarilib turiladi va ular 
fazoviy zarurat maydonining ko’lami va tayanch nuqtasiga yo’naltirilgan bo’ladi. 
Yuqorida tashlil qilingan (harshlangan) har bir nazariya shaxsning ijtimoiy 
xulqi (shatti-harakati) ni o’zgalar uchun yopiq yoki mashdud mushit 
xususiyatlaridan kelib chiqqan holda tushuntiradi, bu o’rinda odam xoshlaydimi 
yoki yo’qmi bundan qat'i nazar mazkur haroitga moslashmog’i (ko’nikmog’i) 
zarur, degan aqidaga amal qilinadi. 
Bizningcha, barcha nazariyalarda inson shayotining ijtimoiy-tarixiy 
vaziyatlari va ob'ektiv hart-haroitlari mutlaqo e'tiborga olinmaganga o’xshaydi. 
Psixologiyada psixogenetik yondashish ham mavjud bo’lib, u biogenetik, 
sosiogenetik omillarning qimmatini kamsitmaydi, balki psixik jarayonlar 
taraqqiyotining birinchi darajali ahamiyatga ega deb shisoblaydi. Ushbu 
yondashishning uchta mustaqil yo’nalishga ajratib tashlil qilish mumkin, chunki 
ularning har biri o’z moshiyati, mashsuli va jarayon sifatida kechishi bilan o’zaro 
tafovutlanadi. 
Psixikaning irrasional (aqliy bilish jarayonlaridan tashqari) tarkibiy qismlari 
bo’lmish emosiya, mayl va shu kabilar yordamida shaxs xulqini tashlil qiluvchi 
nazariya psixodinamika deyiladi. Mazkur nazariyaning yirik namoyondalaridan 
biri - bu amerikalik psixolog E.Eriksondir. U shaxs rivojini 8 ta davrga ajratadi va 
ularning har qaysisi o’ziga xos betakror xususiyatga egadir. 
Birinchi davr - go’daklik. Ushbu davrda go’dakda ongsizlikka asoslangan 
tashqi dunyoga nisbatan "ishonch" tuyg’usi vujudga keladi. Buning bosh 
sababchisi ota--onaning meshr-mushabbati, g’amxo’rligi va jonkuyarligining 
nishonasidir. Agarda go’dakda ishonch negizi paydo bo’lmasa, balki borliqqa 
nisbatan ishonchsizlik shissi tug’ilsa, u taqdirda voyaga yetgan odamlarda 
mashdudlik, umidsizlik shaklida aks etuvchi xavf vujudga kelishi, eshtimol. 
Ikkinchi davrda, ya'ni ilk bolalikda jonzodda yarim mustaqqillik va shaxsiy 
qadr-qimmat tuyg’usi shakllanadi yoki aksincha, ularning qarama-qarshisi 
bo’lmish uyat va shubsha shissi shosil bo’ladi. Bolada mustaqillikning o’sishi, o’z 
tanasini boshqarishga keng imkoniyat yaratib, bo’lg’usida shaxs xususiyatlariga 
aylanuvchi tartib va intizom, mas'uliyat, javobgarlik, shurmat tuyg’ularini tarkib 
toptirishga puxta zamin shozirlaydi. 

72 
Uchinchi davr - o’yin yoshi deb atalib 5 yoshdan 7 yoshgacha bo’lgan 
bolalarni o’ziga qamrab oladi. Mazkur davrda tashabbus tuyg’usi, qaysidir ishni 
amalga oshirish va bajarish maylini tarkib toptiradi. Mabodo unda xoshish-istakni 
ro’yobga chiqarishning yo’li to’sib qo’yilsa, ushbu holatda bola o’zini aybdor deb 
shisoblaydi. Mazkur yosh davrida davra, ya'ni guruhiy o’yin, tengqurlari bilan 
muloqotga kirishish jarayonlari muhim ahamiyat kasb etadi, natijada bolaning turli 
rollar sinab ko’rishiga, xayoloti o’sishiga imkon yaratiladi. Xuddi shu davrda 
bolada adolat tuyg’usi, uni tushunish mayli tug’ila boshlaydi. 
To’rtinchi davr - maktab yoshi deb nomlanib, undagi asosiy o’zgarishlar 
ko’zlagan maqsadga erishish qobiliyati, uddaburonlik va mashsuldorlikka intilish 
tuyg’usi bilan ajralib turadi. Uning eng muhim qadriyati - omilkorlik va 
mashsuldorlikdan iboratdir. Ushbu yosh davrining salbiy jishatlari (illatlari) ham 
ko’zga tashlanadi va ularning qatoriga ijobiy xislatlari yetarli darajada 
bo’lmaganligi, 
ongi 
shayotning 
barcha 
qirralarini 
qamrab 
ololmasligi, 
muammolarni yechishda aql-zakovatning yetishmasligi, bilimlarni o’zlashtirishda 
qoloqligi (sustligi) va hokazo. Xuddi shu davrda shaxsda mehnatga nisbatan 
individual munosabati shakllana boshlaydi. 
Beshinchi davr - o’spirinlik - o’zining betakror xislati, individualligi va 
boshqa odamlar bilan keskin tafovutlanishi bilan tavsiflanadi. Shuningdek, 
o’smirlik shaxs sifatida noaniqlik, muayyan rolning uddalamaslik, qat'iyatsizlik 
singari nuqsonlarga (illatlarga) egadir.
Mazkur davrning eng muhim xususiyati "rolni kechiktirish"ning o’zgarishi 
shisoblanib, birmuncha taraqqiyot bosqichiga ko’tarilishining daqiqasidir. Unda 
ijtimoiy shayotda bajarayotgan rollarining ko’lami kengayadi, lekin ularning 
barchasini jiddiy egallash imkoniyati mavjud bo’lmaydi, vasholanki bu kezda 
o’spirin rollarda o’zini sinab ko’rish bilan cheklanadi, xolos. Erikson o’spirinlarda 
o’z-o’zini anglashning psixologik mexanizmlarini batafsil tashlil qiladi, unda 
vaqtni yangicha shis qilish, psixoseksual qiziqish, patogen (kasallik qo’zg’atuvchi) 
jarayonlar va ularning turli ko’rinishlari namoyon bo’lishini harshlaydi. 
Oltinchi davr - yoshlik boshqa odamga (jinsga) nisbatan psixologik intim 
yaqinlashuv qobiliyati (uquvi) va eshtiyoji vujudga kelishi bilan ajralib turadi. 
Ayniqsa, jinsiy mayl bu sohada aloshida o’rin tutadi. Bundan tashqari, yoshlik 
tansholik va odamovilik kabi bexosiyat xususiyatlari bilan tafovutlanadi. 
Etinchi davr - yetuklik davri deb atalib, shayot va faoliyatning barcha 
sohalarida (mehnatga, ijodiyotga, g’amxo’rlikda, pusht qoldirishda, tajriba 
uzatishda va boshqalarda) mashsuldorlik tuyg’usi unga uzluksiz ravishda hamrosh 
bo’ladi va ezgu niyatlarning amalga oshishida turtki vazifasini bajaradi. 
Shuningdek, mazkur davrda ayrim jishatlarda turg’unlik tuyg’usi nuqson (illat) 
sifatida shukm surishi eshtimoldan sholi emas. 
Sakkizinchi davr, ya'ni qarilik inson tariqasida o’z burchini uddalay 
olganligi, turmushning keng qamrovligi, undan qanoatlanganligi (qoniqqanligi) 
tuyg’ulari bilan tavsiflanadi. Salbiy xususiyat sifatida ushbu yoshda shayotdan, 
faoliyatdan noumidlilik, ulardan ko’ngil sovish shis-tuyg’ularini ta'kidlab o’tish 
o’rinlidir. Donolik, soflik, gunoshlardan forig’ bo’lishlik bu yoshdagi odamlarning 

73 
eng muhim jishati, saxovati shisoblanadi, binobarin, har bir aloshida olingan 
holatga nisbatan shaxsiyat va umumiyat nuqtai nazardan qarash ularning oliy 
shimmati sanaladi. 
E.Shpranger "o’spirinlik davri psixologiyasi" degan asarida qizlarning 13 
yoshdan 19 yoshgacha, yigitlarning esa 14 yoshdan 22 yoshgacha kiritishni tavsiya
qiladi. Ushbu yosh davrida yuz beradigan asosiy o’zgarishlar E.Shpranger 
bo’yicha:
a) shaxsiy "Men" ni kashf qilish,
b) refleksiyaning o’sishi,
v) o’zining individualligini anglash (tushunish) va shaxsiy xususiyatlarini e'tirof 
qilish, 
g) shayotiy ezgu rejalarining paydo bo’lishi,
d) o’z shaxsiy turmushini anglagan holda qurish ustanovkasi va hokazo. Uning 
fikricha, 14-17 yoshlarda vujudga keladigan inqirozning moshiyati ularga 
kattalarning bolalarcha munosabatidan qutulish tuyg’usini tug’ilishidan iboratdir.
17-21 yoshlarning yana bir xususiyati - o’zining tengqurlari va jamoatchilik 
qurshovidan "uzilish inqirozi" va tansholik tuyg’usining paydo bo’lishidir. Bu 
holatni tarixiy hartlanganlik hart-haroitlar va omillar vujudga keltiradi. 
E.Shpranger, K.Byuler, A.Maslou va boshqalar personologik nazariyaning 
yirik namoyandalari bo’lib shisoblanadilar. 
Kognitivistik yo’nalishning asoschilari qatoriga J.Piaje, Dj. Kelli va 
boshqalarni kiritish mumkin. 
J.Piaje intellekt nazariyasi ikkita muhim jishatga ajratilgan bo’lib, u intellekt 
funksiyalari va intellektning davrlari ta'limotini o’z ichiga qamrab oladi. 
Intellektning asosiy funksiyalari qatoriga uyushqoqlik (tartiblilik) va adaptasiya 
(moslashish,ko’nikish) dan iborat bo’lib, intellektning funksional invariantligi deb 
yuritiladi. 
Muallif shaxsda intellekt rivojlanishining quyidagi bosqichlarga ajratadi: 
1) sensomotor intellekti (tug’ilishdan to 2 yoshgacha), 
2) operasiyalardan ilgarigi tafakkur davri (2 yoshdan to 7 yoshgacha), 
3) konkret operasiyalar davri (7-8 yoshdan 11-12 yoshgacha), 
4) formal (rasmiy) operasiyalar davri. 
J.Piajening g’oyalarini davom ettirgan psixologlarning bir guruhini kognitiv-
genetik nazariyaga biriktirish mumkin. Bu yo’nalishning namoyandalari qatoriga 
L.Kolberg, D.Bromley, Dj.Birrer, A.Vallon, G.Grimm va boshqalar kiradi. 
Fransuz psixologi A.Vallon nuqtai nazaricha, shaxsning rivojlanishi 
quyidagi bosqichlarga ajratiladi: 
1) shomilaning ona qornidagi davri, 
2) impulsiv harakat davri - tug’ilgandan to 6 oylikgacha,
3) emosional (shis-tuyg’u) davri - 6 oylikdan to 1 yoshgacha,
4) sensomotor (idrok bilan harakatning uyg’unlashuvi) davri - 1 yoshdan to 3 
yoshgacha,
5) personalizm (shaxsga aylanish) davri - 3 yoshdan to 5 yoshgacha, 
6) farqlash davri - 6 yoshdan to 11 yoshgacha, 

74 
7) jinsiy yetilish va o’spirinlik davri - 12 yoshdan to 18 yoshgacha. 
Yana bir fransiyalik yirik psixolog Zazzo o’z vatanidagi ta'lim va tarbiya 
tizimining tamoyillaridan kelib chiqqan holda, mazkur muammoga boshqacharoq 
yondashib va uni o’ziga xos talqin qilib, insonning ulg’ayib borishini quyidagi 
bosqichlarga ajratishni tavsiya qiladi: 
1. Birinchi bosqich - bolaning tug’ilganidan 3 yoshigacha. 
2. Ikkinchi bosqich - 3 yoshidan 6 yoshigacha. 
3. Uchinchi bosqich - 6 yoshidan 9 yoshigacha. 
4. To’rtinchi bosqich - 9 yoshidan 12 yoshigacha. 
5. Beshinchi bosqich - 12 yoshidan to 15 yoshigacha. 
6. Oltinchi bosqich - 15 yoshidan 18 yoshigacha. 
Sxemadan ko’rinib turibdiki, R.Zazzo shaxs rivojlanishining bosqichlariga 
individuallik sifatida tarkib topish, takomillashish nazariyasidan kelib chiqib 
yondashgani shaxs shakllanishi pallasining yuqori nuqtasi, ya'ni ijtimoiylashuvi 
bilan cheklanishga olib kelgan. Shuning uchun uning ta'limoti insonning 
ontogenezda takomillashuvi, o’zgarishi, rivojlanishi xususiyatlari va qonuniyatlari 
to’g’risida mulohaza yuritish imkonini bermaydi. 
G.Grimm shaxs rivojlanishi quyidagi bosqichlardan iborat ekanligini tavsiya 
qiladi: 
1) chaqaloqlik - tug’ilganidan to 10 kungacha,
2) go’daklik - 10 kunlikdan to 1 yoshigacha, 
3) ilk bolalik - 1 yoshdan to 2 yoshigacha,
4) birinchi bolalik davri - 3 yoshdan to 7 yoshigacha, 
5) ikkinchi bolalik davri - 8 yoshdan to 12 yoshigacha, 
6) o’smirlik davri 13 yoshdan to 16 yoshigacha o’g’il bolalar, 12 yoshdan 15 
yoshigacha qizlar, 
7) o’spirinlik davri - 17 yoshdan to 21 yoshgacha yigitlar, 16 yoshdan 20 
yoshgacha qizlar (bokiralar), 
8) yetuklik davri: birinchi bosqich - 22 yoshdan 35 yoshgacha erkaklar, 21 yoshdan 
35 yoshgacha ayollar, ikkinchi bosqich - 36 yoshdan 60 yoshgacha erkaklar, 36 
yoshdan 55 yoshgacha ayollar, 
9) keksayish (yoshi qaytgan davr) - 61 yoshdan to 75 yoshgacha erkaklar, 55 
yoshdan to 75 yoshgacha ayollar, 
10) qarilik davri - 76 yoshdan to 90 yoshigacha (jinsiy tafovut yo’q),
11) uzoq umr ko’ruvchilar 91 yoshdan boshlab to cheksizlikkacha. 
Dj.Birron shaxs rivojlanishini quyidagicha tasavvur etadi: 
1) go’daklik - tug’ilgandan to 2 yoshgacha, 
2) maktaboldi davr - 2 yoshdan to 5 yoshgacha, 
3) bolalik davri - 5 yoshdan to 12 yoshgacha, 
4) o’spirinlik davri - 12 yoshdan to 17 yoshgacha,
5) ilk yetuklik davri - 17 yoshdan to 20 yoshgacha, 
6) yetuklik davri - 20 yoshdan to 50 yoshgacha, 
7) yetuklik davrining oxiri - 50 yoshdan to 75 yoshgacha, 
8) qarilik davri 76 yoshdan boshlab. 

75 
D.Bromleyning tasnifi boshqalarnikiga mutlaqo o’xhamaydi, chunki unda 
shaxsning rivojlanishi muayyan davrlarga va bosqichlarga ajratilgan: birinchi davr 
- ona qornidagi muddatni o’z ichiga qamrab oladi (zigota-embrion-shomila-
tug’ilish), ikkinchi davr (bolalik): a) go’daklik - tug’ilgandan to 18 oylikgacha, b) 
maktabgacha bosqichdan oldingi - 19 oylikdan to 5 yoshgacha, v) maktab bolalik - 
5 yoshdan 11-13 yoshgacha, uchinchi davr (o’spirinlik) –
1. Ilk o’spirinlik - 11 yoshdan to 15 yoshgacha,
2. O’spirinlik - 15 yoshdan to 21 yoshgacha, to’rtinchi davr (etuklik) –
1) ilk yetuklik davri - 21 yoshdan to 25 yoshgacha,
2) o’rta etuklik davri - 25 yoshdan to 40 yoshgacha,
3. Yetuklikning so’nggi bosqichi - 40 yoshdan to 55 yoshgacha, beshinchi 
davr (qarilik) –
1) istefo bosqichi - 55 yoshdan to 65 yoshgacha,
2) qarilik bosqichi - 65 yoshdan to 75 yoshgacha,
3) eng keksalik davri - 76 yoshdan to cheksizlikgacha. 
Shunday qilib, biz chet el psixologiyasida shaxs rivojlanishining 
yo’nalishlari va nazariyalarini qisqacha harshlab o’tdik. qilingan tashlillardan 
ko’rinib turibdiki, Yevropa mamlakatlari va AqSh psixologlari orasida bu sohada 
bitta umumiy nazariya shali ishlab chiqilmagan. Buning bosh sababi shaxsning 
tuzilishi, uni shakllanish qonuniyatlari, uning kamolotida ob'ektiv va sub'ektiv 
ta'sirlarning roli, mikro va makromushitning ta'siri, rivojlanishning tayanch 
manbalari bo’yicha umumiylikning yo’qligi, aniq metodologiyaga va ilmiy 
platformaga asoslanmaganlikdir. 

Download 1,23 Mb.