Faoliyatning asosiy jabshalari tuzilishi

57 
murakkablareshtimollar algoritmi - 
(mantiqiy stoxastik) 
mantiqiy-fazoviy 
mantiqiy stoxastik zamoniy 
Faoliyatni bilish 
faoliyat sifatida 
o’quv ilmiy morfologiya 
aksiologiya 
praksiologiya 
ontologiya 
Faoliyat tuzilishi 
(A.N.Leontev bo’yicha) 
1) morfologiya- yunoncha morphe "shakl", tuzilish to’g’risidagi ta'limot, 
soxa; 
2) 
aksiologiya -yunoncha axios "qadr", ya'ni qadriyat to’g’risidagi 
ta'limot; 
3) 
praksiologiya-yunoncha praxitikos, faoliyatni, amaliy samaradorlik 
nazariyasi 
4) 
antologiya-yunoncha antos-"moshiyat", turmush to’g’risidagi ta'limot
5. Inson shayoti va faoliyatini o’zgartuvchi asosiy omillar 
Jahon psixologiyasida xulq-atvor, muomala va faoliyat muvaffaqiyatini 
ta'minlovchi omillarning eng muhimi tariqasida insonning emosional shayoti 
yotishi aksariyat nazariyotchi psixologlar tomonidan ta'kidlab o’tiladi. Bu 
talqinning shaqqoniyligiga shech qanday e'tirozlar bo’lishi mumkin emas, chunki 
mazkur omil eksperimental psixologiyaning mustaqil soha sifatida vujudga 
kelishidan e'tiboran ustuvor, dalil taqozo qilmaydigan atribut singari tadqiqot 
predmeti moshiyatiga singib ketgan. Shuni aloshida ta'kidlab o’tish lozimki, inson 
muomalasining, xulq-atvorining kechishi, faoliyatining muvaffaqiyatli, sermashsul 
yakunlanishi ko’p jishatdan shaxsning emosional holatlariga (emosional ton, 
kayfiyat, stress, affekt va hokazo), izoshlanishi murakkab bo’lgan ruhiy 
kechinmalarga, yuksak shis-tuyg’ularga bog’liq. O’yin, mehnat, o’quv, muomala 
va boshqa faoliyat turlarining muvaffaqiyatli kechishi, shaxslararo munosabatlarda 
xulq-atvorning namoyon bo’lishi ijobiy psixologik holat sifatida basholansa, 
emosiya va shissiyotning barqaror, maqsadga yo’nalgan tarzda shukm surish 
eshtimoli e'tirof etiladi.

58 
Shis-tuyg’ularning mustashkamligi, barqarorligi, mukammalligi sifatlarining 
mavjudligi ularning dinamik stereotiplar tipiga aylanganligidan dalolat beradi, 
faoliyat va xulqning shaxs tomonidan ongli ravishda boshqarish uslubi 
shakllanganligini bildiradi. Tabiatning tarkibiy qismlari va jamiyatning a'zolari 
bilan turli shakldagi, har xil xususiyatli munosabatga kirishishi, ular bilan 
muomala qilish maromlarini davriy (muvaqqat tarzda) o’zgarishni vujudga 
keltiradi. Ana shu o’zgarish tufayli muvaffaqiyat va muvaffaqiyatsizlik, omad va 
omadsizlik, optimizm va pessimizm, romantika va realiya, simpatiya va antipatiya, 
progress va regress, jo’shqinlik va tushkunlik, faollik va sustlik kabi birinchisi 
ijobiy (pozitiv) ikkinchisi esa salbiy (negativ) ruhiy hodisa kelib chiqadi. Faoliyat 
va xulqning amaliyotda bir tekis kechishini ta'minlovchi emosional holat 
barqarorligining buzilishi unga qiyos qilingan muvaffaqiyatning birlamchi omili 
to’g’risidagi ilmiy ma'lumotlarni shubsha ostida qoldiradi.
Binobarin, jamiki narsaning boshlang’ich asosi, manbai emosiya degan 
g’oyani, uning qiymatini umumiy fonda birmuncha qadrsizlantiradi, lekin ikkinchi
darajali omilga aylantirib yubormaydi. Omillarning birlamchi va ikkilamchi, 
ustuvor va yetakchi, umumiy va xususiy, ob'ektiv va sub'ektiv, muhim va 
nomuhim mezonlar, alomatlar, o’lchamlar yordami bilan basholanishi ushbu 
psixologik masala moshiyatini oqilona talqin qilish zaruriyatini vujudga keltiradi. 
Sholbuki shunday ekan, ularning moshiyatini, keltirib chiqaruvchi sabablarini, 
harakatlantiruvchi kuchlarini muayyan dalillarga asoslanib tashlil qilish muammosi 
maydonga keladi. Inson faoliyati va xulqining muayyan qonuniyatlarga asoslangan 
holda amalga oshishi ham ob'ektiv, ham sub'ektiv hart-haroitlarga bog’liq. Tabiiy 
omillarni keltirib chiqaruvchi ob'ektiv (tashqi) hart-haroitlar, ya'ni mikro va makro 
mushit, moddiy borliq, yordamchi vositalarning mavjudligi, ularning yuksak 
talablarga javob bera olish imkoniyati, tashqi qo’g’atuvchilarning bezararligi, vaqt 
va fazoviy o’lchovlarning muvofiqligi, mutanosibligi kabilardan tarkib topadi. 
Xulq va faoliyatning namoyon bo’lishi uchun tabiiy hart-haroitlar tizimi yaxlit 
holda ishtirok etishi, ularning muvaffaqiyatini ta'minlovchi omillar majmuasi 
tariqasida xizmat qilishi mumkin. Tabiiy hart-haroitlardagi to’kislikdan tashqari 
ayrim yetishmovchiliklar va uzilishlarning sodir bo’lishi nuqsonlarni keltirib 
chiqaradi, buning oqibatida ruhiy kechinmalar faolligi, ildamligi, maqsadga 
yo’nalganligi buziladi. 
Tabiiy hart-haroitlar mushit ta'sirida ruhiy olamida bir qator keskin ham 
sifat, ham miqdor o’zgarishlari vujudga keladi, ular yangilanishlarda, yangi 
fazilatlar, xislatlar tug’ilishida namoyon bo’ladi. Shuni aloshida ta'kidlab o’tish 
joizki, tabiiy mushitning tarkibiy bo’lmish geografik mushit bu borada muhim rol 
o’ynaydi, ko’pincha u, birinchidan, biologik hartlangan shaxs sifatlariga ta'sir etib, 
fenotiplarni genotiplarga aylantiradi (shududiy mushit, relef, stixiya kutilishi: 
zilzila, qor ko’chkisi, dovul, suv toshqini, oyoq yetmas qorli tog’lar va hokazo). 
Ikkinchidan, ontogenezda shaxs xarakterologik xususiyatlarining tabiiy ravishda 
shakllanishiga ta'sir o’tkazadi, shuning bilan birga mikro mushit bilan genlar, irsiy
belgilar, alomatlar o’rtasida uyg’unlikni ta'minlab turuvchi mexanizm vazifasini 
bajaradi. 

59 
Ob'ektiv (tabiiy) hart-haroitlardan tashqari, inson omili bilan uzviy 
bog’liqligi sub'ektiv (shaxsga oid, uning qiyofasiga bog’liq) hart-haroitlar 
muomalaning, faoliyatning, xulqning ijtimoiy turmushda samarali amalga 
oshishini uzluksiz ravishda ta'minlab turadi. Sub'ektiv hart-haroitlarning qatoriga 
shaxsning barqarorligi, xarakterning mustashkamligi, eshtiyoj, motiv, maslak, 
saloshiyatning puxtaligi, o’zini o’zi boshqarish uslubining qat'iy ravishda 
shakllanganligi, biologik hartlangan xislatlar esa o’zaro uyg’unlashganligi kabilar 
kiradi.
Odatda ob'ektiv (tabiiy) va sub'ektiv (shaxsga oid) hart-haroitlardagi 
o’zgarishlar tufayli ijobiy (pozitiv) yoki salbiy (negativ) xususiyatli psixologik 
holatlar, hodisalar, xislatlar, kechinmalar ustuvorligi yuzaga kelib, moddiy asos 
funksiyasini bajaruvchi oliy nerv faoliyatini, markaziy nerv tizimining ritmikasini, 
ishchanlik qobiliyatini pasaytiradi. Buning oqibatida faoliyat, xulq va muomala 
amalga oshishida odatiy sa'i-harakatlar, operasiyalar, maromlar buzila boshlaydi, 
favqulodda asabiylik, ruhiy nuqsoniylik, qonuniyatdan chetga og’ishlik, noxush 
kechinmalar shokimligi yetakchilik qiladi. Xuddi shu sababdan, faoliyat, xulq va 
muomalaning 
muvaffaqiyati 
shubsha 
ostida 
qolishi 
mumkin, 
chunki 
mashsuldorlik, sobitqadamlilik, maqsadga yo’nalganlik sifatlarining dominantligi 
yo’qoladi, natijada ushalmagan ezgu niyatlar armon tariqasida yuksak shis-
tuyg’ular safida davriy shukm surishda davom etaveradi. 
Insonning tabiatga va jamiyatga nisbatan munosabati tasodiflarsiz, 
favquloddagi vaziyatlarsiz amalga oshishi mumkin emas, chunki eshtimollar 
darajasidagi kutilishning yo’qligi rejasiz vaziyatlarni shaxsning idrok maydonida 
keltirib chiqaradi. Shayot va faoliyat strategiyasi va taktikasining ekstremal tarzda 
o’zgarishi individual va ijtimoiy xususiyatli vaziyatlarning paydo bo’lishiga olib 
keladi. Vaziyatlar stixiyali, xaotik (betartib, tasodif) xatti-harakatlarni vujudga 
keltirib, tekis, odatiy, davriy, barqaror xususiyatlar ritmikasini izdan chiqaradi, 
natijada insonning motivasion, emosional, kognitiv, regulyativ, xulqiy, irodaviy 
tuzilishi tarkiblarining funksiyasi buziladi. Shaxs tuzilishiga favquloddagi 
vaziyatlarning ichki larzasi faoliyat, xulq va muomalaning onglilik holatidan 
ongsizlikka o’tishini taqozo etadi, binobarin, muvaffaqiyatsizlik realiyaga 
aylanadi. 
Sho’sh, nima uchun shaxs tasodiflarning oldini olishga tayyor emas yoki 
ko’pincha u bu borada kuchsizlik, ojizlik qiladi? 
Ushbu muammo yechimini juda sodda tarzda shal qilish ham mumkin: 
1) shaxs ongli zot, yaratuvchilik qudratiga ega bo’lishidan qat'i nazar - u tabiatning 
tarkibiy qismi, instinktlar, hartsiz reflekslar ta'siriga beriluvchandir; 
2) shaxsning tana a'zolari (organizmi) favquloddagi hodisalar va vaziyatlarga 
moslashgan emas (stixiya, shalokat, tasodif, stress, affekt, xavf-xatar - risk); 
3) shaxs komillik darajasiga erishmaganligi tufayli sababiy bog’lanish oqibatlarini, 
fobiya bilan bog’liq shis-tuyg’ularni oldindan sezish, payqash, ularga nisbatan aks 
ta'sir berish imkoniyati yo’q; 
4) shaxsda ikkinchi qiyofaning shakllanmaganligi (test, trening, trenirovka bilan 
qurollanmaganligi) uning xavf-xatar qurboniga aylantirishi shubshasiz. 

60 
Jahon 
psixologiyasi 
fanining 
ma'lumotlariga 
qaraganda, 
muvaffaqiyatsizlikdan shech kim shimoyalangan emas, chunki ijtimoiy immunitet 
juda kuchsiz aksil ta'sir ko’rsatish imkoniyatiga ega. Ma'lumki, jismoniy, axloqiy 
va aqliy barkamollik tub ma'nodagi komil inson to’g’risida mulohaza yuritishga 
imkon beradi va tarkiblarning to’la mutanosibligi, uyg’unlashganligi, o’zaro 
taqozo etuvchanligi asosiy mezon vazifasini bajaradi. Komillik darajasi 
sub'ektning ma'naviy dunyosiga aylanmas ekan, u taqdirda shech kim tasodiflar, 
favquloddagi vaziyatlar shaxs tomonidan odatiy hodisa sifatida osoyishta qabul 
qilinmaydi. Muvaffaqiyat garovi (kafolati) funksiyasini bajaruvchi omillarning 
genezisi to’g’risidagi fikr yuritilganda, eng avvalo, ularning birlamchiligini, asosiy 
manba ekanligini nazarda tutish nazariy hamda metodologik muammolar 
yechimini oqilona topishga puxta negiz shozirlaydi, boshlang’ich harakat nuqtasini 
belgilab berishga xizmat qiladi. Nazariy mulohazalarga binoan, faoliyat, xulq va 
muomalaning bir tekis, samarali kechishi genetik nuqtai nazardan quyidagilarga 
bog’liq: 
1. 
Ob'ektiv (tabiiy) va sub'ektiv (shaxsga oid) hart-haroitlar mavjudligiga. 
2. 
Ob'ektiv va sub'ektiv hart-haroitlar shukm surishini o’zgartiruvchi tasodifiy 
va favquloddagi vaziyatlar ta'sirchanligiga, ustuvorligiga. 
3. 
Emosiya va shissiyotning ijobiy (pozitiv), salbiy (negativ) xususiyat kasb 
etishiga. 
4. 
Insonning shaxslilik va xarakterologik xususiyatlarining barqarorligiga 
(beqarorligiga). 
5. 
Shaxsning komillik darajasiga erishganligiga va hokazo. 
Shaxsning shayot va faoliyatda muvaffaqiyatga erishish, maqsadga muvofiq sa'i-
harakatlarni unga yo’naltirish uchun quyidagilarga e'tibor qilish zarurarning 
zaruratidir: 
1) 
ob'ektiv va sub'ektiv hart-haroitlar o’zgarsa, ularga tuzatishlar (korreksiya) 
kiritishga tayyorgarlikka; 
2) 
favquloddagi vaziyatlarga ko’nikish uchun shaxsga trening yordami bilan 
ta'sir o’tkazishga, unda ikkinchi qiyofani shakllantirishga; 
3) 
organizmning har qanday stixiyalarga chidamliligini orttirishga; 
4) 
komillikka intilish shis-tuyg’ularini takomillashtirishga; 
5) 
shaxs imkoniyatlarini ro’yobga chiqishga ko’maklashishga (o’zini o’zi kashf 
qilish, o’ziga o’zi buyruq berish, o’zini o’zi takomillashtirish, o’zini o’zi 
basholash, o’zini o’zi nazorat qilish, o’zini o’zi boshqarish, o’ziga o’zi taskin 
berish, o’zini o’zi qo’lga olish va hokazo). 
Inson shayotini va faoliyatini o’zgartiruvchi asosiy omillar mavjud bo’lib, 
ular muayyan darajada shaxsning ta'siriga beriluvchandirlar. 

Download 1,23 Mb.