2-MA’RUZA. II bob. Texnika vositalarida xavf-xatarlar va ulardan
muhofazalanish
2.1 Xavf-xatar haqida tushinchalar
va ulanii tahlil qilish
Xavf tushunchasi. Umuman, sanoat korxonalarida va hayot faoliyatining
boshqa turli jabhalarida xavfli vaziyatlar bo'lib turishi muqarrar va buni hech kim
va hech qachon inkor etgan emas. Xavf-xatar tahlilining asosiy obyekti bu «Inson
— mashina — atrof-muhit (IMA)» tizimini tashkil qiladi bu esa o'z navbatida
ma'lum bir vazifani bajarish uchun texnik obyekt sifatida
birlashgan odamlar va
atrof-muhit bir-birlari bilan o'zaro bog'langan holda butun bir kompleks shaklida
mujassamlanadi. Bunday birlashishning eng sodda turi insonning uy sharoitida uy-
ro'zg'or ishlarida foydalaniladigan mashina va mexanizmlardan foydalanganda
bo'ladigan qisman muloqotini keltirib o'tish joiz.
Bundan tashqari, bunday
sharoitlar unga yo'l sharoitida va har xil sanoat korxonalari bilan bo'ladigan bordi-
keldi ishlarida ham mujassamlanishi mumkin. Buni hududiy, hududlararo va
mamlakat hamda dunyoviy miqyosda ajratish mumkin.
Mujassamlashish doimiy
va nodoimiy bo'lishi mumkin.
IMA tizimiga kiruvchi obyektlarning nodoimiy mujassamlashish jarayonida
favqulodda holat vujudga kelishi mumkin. Buni xavf-xatar tahlili usulini va
tuzilishini quyidagi jadvallarda ko'rib chiqamiz.
Favqulodda hodisa — IMA tizimida nisbatan qisqa
muddat ichida yuz berishi
mumkin bo'lgan hisobga olinmagan, rejalashtirilmagan noxush va ko'ngilsiz voqea
bo'lib, butun ish rejasini buzib yuboradi.
Baxtsiz hodisa — favqulodda hodisaning inson organizmiga zarar yetkazish
bilan tugallangan ko'rinishidir.
To'xtash-favqulodda
hodisaning
tizimning
ishlash
qobiliyatiga
putur
yetkazishda ifodaianadi.
Hodisa — to'xtashning inson xulqi yoki noto’g'ri harakati natijasi deb
tushuniladi.
Xavf-xatar tahlili yuqorida sanab o'tilgan xavflami oldindan ko'ra bilish va uni
kelib chiqishini oldini oladigan chora-tadbirlar belgilash imkoniyatini yaratadi.
Xavf-xatar tahlilida asosan muhim bo'lgan quyidagi savollarga javob topish yo'li
bilan amalga oshiriladi. Qaysi obyektlar xavfli va ularning xavfi nimada?
Qanday
favqulodda hodisalarni oldini olish mumkin? Qaysi favqulodda hodisalarni to'liq
yo'qotish mumkin emas va u tez-tez bo'lib turadimi? Oldi olinmagan favqulodda
hodisalar odamlarga, moddiy obyektlarga va atrof-muhitga
qanchalik zarar
yetkazishi mumkin?
Xavf-xatarni tahlil qilish uning xavflilik darajasini aniqlagan holda uni
yo'qotishga qaratilgan chora-tadbirlar belgilash bilan yakunlanadi. Bu albatta,
birmuncha zaruriy bilimlarni:
ehtimollik nazariyasi, statistika tahlili, injenerlik
bilimlari bilan birga fikrlash va mushohada qilish imkoniyatiga ega bo'lgan
kishilargina bajarishi mumkin.
Asosiy tushunchalar. Favqulodda hodisalar va ular haqidagi ma'lumotlar odatda
A, B, S, D va hokazo harflar bilan belgilanadi. Bunda, masalan,
agar favqulodda
hodisa yuz bergan bo'lsa, A=l, agar favqulodda hodisa bo'lmagan bo'lsa yoki
yolg'on ma'lumot bo'lib chiqsa, A=0 deb baholanadi. Olingan ma'lumot va
favqulodda hodisa, haqiqatda chindan ham bo'lgan bo'lsa, uni 1 bilan, yolg'on
ma'lumot va favqulodda hodisa bo'lish imkoniyati yo'q bo'lsa, unda uni 0. Quyidagi
6-jadvalda A,V — favqulodda hodisa yoki ma'lumot uchun qo'llanilishi mumkin
bo'lgan asosiy operatsiyalarni holatlari keltirilgan.
Favqulodda hodisa yoki ma’lumot ustida ikki o’rinli operatsiya
