‘ 0 ‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi tomonidan tasdiqlangan, 2006-yil

xona va ko‘chmas muMarga investitsiya qilinishi mumkin. Inves­
titsiya portfel tarkibi va tizimini tartibga solish, odatda, kiritilgan 
mablag‘larning turiari bo‘yicha minimum va maksimumni belgi­
lash yo'Mari orqah amalga oshiriladi. Shu bilan birga, dunyoning 
yetakchi kompaniyalarining tajribasiga ko‘ra, kompaniya inves­
titsion portfelining korxonalar va ko‘chmas mulklar ustav fondiga 
investitsiyalari 15%, qimmath qog‘ozlarga investitsiyalari 25—60%, 
tijorat banklari depozitlariga mablaglari 15—30%, investitsiyaning 
boshqa turlariga 1-12% dan oshmaydigan miqdoriarda joylashti- 
radilar.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar mablag‘lari aylanishini 
to ‘g‘ri tashkU etish muhim ahamiyatga ega. Chunki m ablaglar 
aylanishi eng ma’qul variantini topish pirovard natijada korxona 
faoliyatini foyda bilan yakunlashiga ohb keladi.
Sug‘urta faoliyatida joriy natijalar sug‘urta badaUari ko‘rini- 
shida sug‘urta kompaniyalari hisobraqamiga kelib tushgan pul 
mablag‘lari aylanishi hisobidan daromad kehsh imkoniyati yuzaga 
keladi.
Ushbu daromadlar sug‘urta kompaniyalarining sug‘urta zaxi­
ralarini shakllantirish orqah xarajatlar qismini qoplash va foyda 
ohsh manbayi bolib xizmat qiladi.
Sug‘urta faoliyatining joriy tahlili pul m ablaglari tushumi 
orqah o‘ziga olayotgan majburiyatlar adektivlihgini belgilaydi.
Har qanday investitsion loyihani amalga oshirishda asosiy risk — 
xizmatlar bozorida kuchli raqobatchining bolishidir. Umuman 
olganda, kompaniya uchun quyidagi turdagi risklar mavjud bolib, 
ular loyihani amaliyotga joriy etishda o‘z ta’sir doiralarini p‘tka- 
zishlari mumkin.
Siyosiy risklar — bu turdagi risklar davlatdagi siyosiy jarayon 
bilan bevosita bog‘hq bo‘hb, o‘z ichiga quyidagilami oladi:
- harbiy xarakatlar natijasida faohyat ko‘rsata ohnaslik;
- kutihnagan hodisalarning ro‘y berishi natijasida vaqtinchalik 
faoliyatni yurita olmaslik.
- soliq qonunchihgidagi o‘zgarishlar.
0 ‘zbekiston Respubhkasi siyosiy ahvohning tinchligiga qara- 
masdan, ushbu ko‘rinishdagi risklar davlatimizga chegaradosh 
bo‘lgan davlatlardagi notinch ahvol sababh mavjud bo‘lib qoldi.
89

Ushbu turdagi risklar darajasini kamaytirish chora-tadbirlari:
— davlat organlari bilan kompaniya aksiyadorlari o'rtasidagi 
aloqani mustahkamlash.
Ishbilarmonlik muhitini yaratishdagi risklar — bu risklar qonun- 
chihk bazasining nomukammaUigi, hujjatlaming to ‘g‘ri rasmiy- 
lashtirilmashgi bilan bevosita bog‘hq.
0 ‘zbekiston Respublikasida tadbirkorlik subyektlari uchun 
qonunchilik bazasining mukammal ishlab chiqilganhgiga qaramas­
dan, bu turdagi riskni inobatga ohnaslik mumkin emas. Buning 
asosiy sababi burokratiyaning mavjudhgidir.
Ammo kompaniyalar faoliyatining davlat tomonidan qo‘llab- 
quwatlanishi bu turdagi risk darajasining pasayishiga ohb keladi.
Ushbu turdagi risklar darajasini kamaytirish chora-tadbirlari:
— hujjatlaming aniq shakllarini yuritish;
— hujjatlarni rasmiylashtirishda bu soha mutaxassislarini jalb 
etish;
— yuqori malakali yurist va taijimonlar uchun qo‘shimcha 
mohyaviy resurslami ajratish.
Texnik risklar — bu turdagi risklar ishlarni amalga oshirishdagi 
qiyinchihklar va texnik loyihaning mayjud emasligidan vujudga 
keladi.
Asbob-uskunalarga tender e’ion qilingandan boshlab, tovar 
yetkazib bemvchining texnik xizmat ko‘rsatish bo‘yicha yuqori 
malakali mutaxassislari mavjudligi ham inobatga olinadi. Bu 
sezilarli ravishda texnik risk darajasini kamaytirishga xizmat qihshi 
mumkin.
Ishlab chiqarish riski — bu turdagi risk taklif etilayotgan xiz- 
matning sifati pastligi, yuqori malakali mutaxassislaming mavjud 
emashgi bUan bo‘gliq bo‘hshi mumkin. Shuni ta’kidlash lozimki, 
kompaniyaning o‘z loyihasini amahyotga joriy etishi uchun yetarli 
darajada yuqori malakah mutaxassislarga ega bo‘hshi bu turdagi 
risk darajasini kamaytirishga xizmat qiladi.
Ushbu turdagi risklar darajasini kamaytirish bo‘yicha chora- 
tadbirlar:
— loyihani amalga oshirishda aniq kalendar rejalashtirish va 
boshqarishni yo‘lga qo'yish;
90

— taklif etilayotgan xizmatlar ustidan doimiy nazoratni o'matish;
— yuqori malakali kadrlami tayyorlab borish.
Ekologik risklar — bu turdagi risklar atrof-muhitning tflosla- 
nishi, atmosfera va suvga har xil chiqindilaming chiqishi natijasida 
yuzaga keladi. Biz shug‘uUanayotgan soha uchun bu turdagi risk 
darajasi ancha pastdir.
Marketing riski - bu turdagi risklar bozomi yaxshi o‘iganil- 
maganhgi, baho siyosatining to‘g‘ri yuritilmaganhgi, marketing 
strategiyasirüng noto‘g‘ri ekanhgi bilan bog‘hq.
Ushbu turdagi risklar darajasini kamaytirish chora-tadbirlari:
— kuchh marketing xizmatini joriy etish;
— marketing strategiyasini ishlab chiqish;
— marketing tadqiqotlarini o‘tkazish;
— egñuvchan tarif siyosatini ishlab chiqish.
Mohyaviy risklar - bu turdagi risklar moliyaviy natijalaming 
yo‘qotilishidan, iste’molchining to‘lovga layoqatsizhgidan, talab- 
ning qat’iy emasligidan, raqobatchilar tomonidan narxning ka- 
maytirilishidan, aylanma mablag'larining yetishmashgidan kelib 
chiqishni mumkin.
Ushbu turdagi risklar darajasini kamaytirish chora-tadbirlari:
— iste’molchilar talabini o‘rganish;
— sifat ustidan to ‘hq nazoratni o‘matish;
— investitsion va kredit resurslarining yangi yo'nalishlarini 
aniqlash bo'yicha chora-tadbirlami ko'rish;
— investitsion-mohyaviy strategiyani ishlab chiqish.
Tabhy risklar — bu turdagi risklar tabiatda turli baxtsiz hodisa- 
larning ro'y berishi, yer qimirlashi, suv toshishi, sel kelishi, yon­
g'in chiqishi, epidemiya tarqalishi büan bog'hqdir.
O'zbekiston Respublikasining 1998-yil 24-dekabrda qabul 
qilingan «Investitsiya faoliyati to'g'risida»gi qonunida investitsiya 
faoliyati hamda investitsiya faohyati büan shug'uUanish tartiblari 
ko'rsatib o'tilgan. Ushbu qonunning 4-moddasida investitsiya)ami 
amalga oshirish shakllari haqida to'xtalib o'tilgan, ya’ni investorlar 
investitsiyalami quyidagi yo'Uar bUan amalga oshhishlari mumkin:
— yuridik shaxs tuzish yoki ulaming ustav jamg'armalarida 
(kapitallarida) ulushh ishtirok etish, jumladan, mol-mulkni yoki 
aksiyalami olish;
91

— qimmatli qog'ozlar, shu jumladan, 0 ‘zbekiston Respubhkasi 
rezidentlari tomonidan emissiya qilingan qarz majburiyatlarini 
ohsh;
— konsessiyalar, shu jumladan, tabiiy resurslami qidirish, 
ishlab chiqish, qazib ohsh yoki ulardan foydalanishga bo‘lgan 
konsessiyalarni ohsh;
— mulk huquqini, shu jumladan, ular joylashgan yer uchast- 
kalari bilan birgahkda savdo va xizmat ko‘rsatish sohalari obyekt- 
lariga, turar-joylaiga mulk huquqini, shuningdek, yerga hamda 
boshqa tabiiy resurslaiga egahk qilish va ulardan foydalanish hu­
quqini qonun hujjatlariga muvofiq ohsh.
Investorlar investitsiyalami qonun hujjatlariga zid bo‘lmagan 
boshqa shakllarda ham amalga oshirishlari mumkin.
Investor investitsiyalash maqsadi, yo‘nalishi, turi va hajmini 
mustaqil ravishda belgilaydi, buni amalga oshirish uchun shart­
noma asosida, qoida tariqasida, tanlov savdosini o‘tkazish yo‘li 
bilan yuridik va jismoniy shaxslarni investitsiya faoliyati ishti­
rokchilari sifatida jalb etadi.
Agar qonun hujjatlarida boshqacha tartib belgilanmagan bo‘lsa, 
investor o‘ziga zam r bo‘lgan mol-mulkni yuridik va jismoniy 
shaxslardan o ‘zaro kelishuv asosida, belgilanadigan shartlarda 
hajmi va nomenklaturasini cheklanmagan tarzda ohshga haqh.
Investor qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa huquqlar- 
ga ham ega bo‘lishi mumin.
Qonunning 14-moddasiga asosan, investitsiya faohyatini davlat 
tomonidan tartibga solish quyidagi yo‘Uar bilan amalga oshiriladi:
— investitsiya faoliyatining qonunchilik negizini takorniUashtirish;
— soliq to‘lovchilar va sohq sohsh obyektlarini, soliq stavkalari 
va ularga doir imtiyozlarni tabaqalashtim vchi sohq tizimini 
qo‘Uash;
— asosiy fondlami jadal amortizatsiya qüish;
— normalar, qoidalar va standartlarni belgüash;
— monopoliyaga qarshi choralami qo‘Uash;
— kredit siyosati va narx belgüash siyosatini o'tkazish;
— yerga va boshqa tabiiy resurslarga egahk qihsh va ulardan 
foydalanish shartlarini belgüash;
92

— investitsiya loyüialarini ekspertiza qilisli mexanizmlarinî bel­
gilash;
— 0 ‘zbekiston Respubhkasining Investitsiya dasturiga kiritil­
gan ivestitsiya loyihalarining amalga oshirihshi monitoringini yuritish;
— investitsiya faoliyatini davlat tom onidan tartibga solish 
qonun hujjatlarida nazarda tutügan boshqa shakUarda ham amalga 
oshiriladi.
2002-yilning 5-aperldagi Ikkinchi chaqiriq 0 ‘zbekiston Res­
publikasi Oliy M ajlisining V III sessiyasida qabul qilingan 
«Sug‘urta faohyati to ‘g‘risida»gi qonunning 6-moddasida sug‘ur- 
talovchüar maxsus vakolath davlat organi belgilaydigan tartib va 
shartlarda investitsiya faoliyati bilan shug‘ullanishlariga ruxsat 
berilgan.
0 ‘zbekiston Respubhkasi Mohya Vazirligi tomonidan 2000- 
yilning 28-iyunida 66-sonli buyruq bilan tasdiqlangan 
« 0 ‘zbekiston Respublikasi hududida sug‘ürta tashkilotlarining 
zaxiralarini joylashtirish to‘g‘risidagi vaqtinchahk nizomi» 952- 
raqam bilan davlat ro‘yxatiga ohngan edi. Ushbu nizom 2000- 
yilning 5-avgustidan yuridik kuchga kiritilgan bo‘hb, 2005-yilning 
31 dekabrigacha amal qildi.
Bu nizomning o‘z kuchini yo‘qotishi Mohya Vazirhgi tomo­
nidan zamon talablariga javob beradigan, rivojlangan davlatlar 
tajribasidan kelib chiqqan holda yangi nizomning ishlab chiqi- 
lishüii talab etdi. 2006-yüda sug‘urta kompaniyalarining o‘z zaxi­
ralarini tashkil etish va investitsiyalash, kompaniyalaming ishlov 
qobiliyatini aniqlash bo‘yicha ikkita nizom qabul qihndi:
— 0 ‘zbekiston Respublikasi M oliya Vazirligi tom onidan 
tasdiqlangan, 2006-yil 22-aperlda 1565-raqam bilan davlat 
ro‘yxatidan o‘tgan «Alohida sug‘urta tavakkalchiliklari bo‘yicha 
majburiyatlar, jami majburiyatlaming yo‘l qo‘yiladigan eng ko‘p 
hajmini va sug‘urtalovcMlarning to ‘lov qobihyati m e’yorlarini 
aniqlash tartibi to ‘g‘risida nizom», 2006-yil 2-maydan kuchga 
kirgan;
— 0 ‘zbekiston Respublikasi Mohya Vazirhgi tomonidan tas­
diqlangan, 2006-yil 6-mayda 1571-raqam bilan davlat ro‘yxatidan 
o ‘tgan «Sug‘urtalovchilar tom onidan sug‘urta zaxiralarini
93

shakllantirish hamda joylashtirish tartibi va shartlari to'g'risida 
nizom», 2006-yil 16-maydan kuchga kirgan.
Ushbu nizomda sug'urta tashkilotlarining investitsiya faoliyati 
davlat tomonidan tartibga solingan. Jumladan, unda Respublika 
iqtisodiyotida ustav va sug'urta mablag'lari qismini investitsiyalash 
qonunchilik yo'h bilan belgilanishi va quyidagi asosiy talablarga 
javob berishi lozimligi ko'rsatib o'tilgan: O'zbekiston Respublikasi 
sug'urta kompaniyalari, yuqoridagi 1565-raqam büan ro'yxatga 
olmgan nizomga binoan, o'z mablag'larini diversifikatsiya, qay- 
tuvchanlik, foydalüik va hkvidlüik tamoyülari asosida joylash- 
tiradilar.
2006-iyil 22-aprelda qabul qilingan 1565-raqamli nizom 
sug'urta kompaniyalari tomonidan olinishi mumkin bo'lgan maj­
buriyatlarining chegaralari, sug'urtalovchilarning to'lov qobüiyati 
masalalarini o‘z ichiga qamrab oigan. Ushbu nizomda keltirilgan 
ayrim muhim masalalarga to'xtalib o'tish maqsadga muvofiq 
hisoblanadi.
Nizomga ko'ra, alohida sug'urta shartnomasi bo'yicha su­
g'urtalovchi majburiyatlarining yo'l qo'yüadigan eng ko'p hajmi 
o'z mablag'lari va sug'urta zaxiralarining 10%idan oshmasligi lo­
zim. Sug'urtalovchi ushbu me’yordan ortiq majburiyatni, qabul 
qilingan majburiyat bo'yicha ortiqcha tavakkalchüikni mazkur 
nizomga muvofiq ravishda qayta sug'urtalangan holda qabul qüishi 
mumkin. Alohida tavakkalchüüí bo'yicha sug'urtalovchining maj­
buriyatlari to'langan sug'urta mukofotiga proporsional tarzda 
aniqlanadi, agarda sug'urta shartnomasida alohida tavakkalchi­
liklar bo'yicha sug'urtalovchining majburiyatlari hajmi ko'rsatil­
magan bo'lsa.
Mazkur nizomda sug'urtalovchiiüng jami majburiyatlari de- 
ganda, 5 ta eng katta tavakkalchiliklar bo'yicha sug'urtalovchi 
majburiyatlarining eng ko'p hajmi tushuniladi. Umumiy sug'urta 
tarmog'ida sug'urtalovchining jami majburiyatlari hajmi o'zlik 
mablag'lari miqdorining ikki barobaridan oshmasligi shart.
Sug'urtalovchining to'lov qobiliyatini aniqlash uchun oxirgi 
hisobot sanasiga sug'urtalovchirüng balans ma’lumotlari, shuning­
dek, hisob-kitob asosida aniqlanadigan m a’lumotlardan foydala- 
niladi. Sug'urtalovchining to'lov qobüiyati ko'rsatkichi mazkur
94

nizom asosida o‘matilgan sug‘urtalovchi tomonidan qabul qilingan 
majburiyatlar va likvidligi hisobiga ohngan aktivlar o‘rtasidagi 
nisbat me’yorlarining bajarilishi hisoblanadi. To‘lov qobiliyatini 
sug‘urta faohyati hajmlariga muvofiq ravishda ta’minlash uchun 
sug‘urtalovchilar yo‘l qo‘yiladigan aktivlarning haqiqiy hajmi 
darajasini belgilangan tartibda muvofiqlashtirib borishi zarar.
Respublika sug'urta kompaniyalarida sug‘urta zaxiralarini 
shakllantirish 0 ‘zbekiston Respublikasi Mohya Vazirligi tom o­
nidan tasdiqlangan, 2006-yil 6-mayda 1571-raqam bilan davlat 
ro‘yxatidan o‘tgan « Sug‘urtalovchilar tomonidan sug‘urta zaxira­
larini shakllantirish hamda joylashtirish tartibi va shartlari to ‘g‘ri- 
sida nizom»ga asosan amalga oshiriladi-
Sug‘urta zaxiralarining shakllanishi bo‘yicha quyidagi qonun- 
qoidalar mavjud:
- hamma zaxiralar maxsus hisob-kitoblar asosida shakllanadi;
- zaxiralar sug‘urta olib borayotgan valutada shakllanadi;
— sug‘urta zaxiralari har bir aniq to‘lash muddatigá shakllanadi;
— zaxiralar faqat sug‘urta shartnomasi bo‘yicha emas, qayta 
sug‘urtalashda qabul qilingan shartnomalar bo‘yicha ham shakl- 
lanishi mumkin.
Sug‘urtalovchilar o‘ziga qabul qilgan sug‘urta majburiyatlarini 
bajarish uchun yig‘ilgan sug‘urta mukofotlaridan kelgusida su- 
g‘urta to ‘lovlari uchun barcha sug‘urta turiari bo‘yicha kerakh 
sug‘urta zaxiralarini shakUantiradilar. Sug‘urta zaxiralari sug‘ur- 
talovchining sug‘urtalanovcMlar bilan tuzgan sug‘urta shartnoma­
lari bo‘yicha shu vaqtdagi bajarilmagan majburiyatlarining hajmini 
ko‘rsatib turadi.
Xorijiy mamlakatlarda qabul qilingan sug‘urta zaxiralarining 
shakllanishi texnikasiga ko‘ra, sug‘urta qiluvchi bo‘yniga olgan 
har bir majburiyat turi sug‘urta zaxirasiga mos keladigan turi büan 
qoplanadi. Hayot sug‘urtasi bo‘yicha amaldagi shartnom alar 
sharoitiga bog‘hq holda matematik zaxiralar, yillik renta zaxiralari, 
fond zaxiralari va ishtirok etish zaxiralari shakUanadi. Sug‘urta- 
ning boshqa turiari bo‘yicha mukofot zaxiralari va zarar zaxiralari 
shakllanadi. Sug‘urta zaxiralari hajmi amaldagi shartnoma bo‘- 
yicha to ‘lanishi kerak bo‘lgan summani butun holda qoplashi
95

zarur. Shuning uchun ulaming hajmini aniqlash uchun sug‘urta 
qiluvchining operatsiyalarining chuqur tahlili va matematik hisob- 
kitoblar zamr.
Texnik mablag‘lar sug‘urta qiluvchi tomonidan alohida su- 
g'urta shartnomasi va butun sug‘urta portfeh bo‘yicha bir mud­
datga hisob-kitob qihngan sug‘urta tolovlari bo'yicha moliyaviy 
majburiyatlarni bajarish kerak bo‘lgan mablag‘lar yig‘indisidir. 
Ular sug'urta zaxiralarining bir qismi bo'hb, hayot sug‘urtasidan 
tashqari, sug‘urta turlari bo‘yicha hisob-kitob qihnadi.
«Sug‘urtalovchilar tomonidan sug‘urta zaxiralarini shakllan­
tirish hamda joylashtirish tartibi va shartlari to‘g‘risida nizom»ga 
muvofiq, sug‘urtalovchi o‘zining balansida majburiyat yoki aktiv 
(sharoitdan kelib chiqib) sifatida aks ettiriladigan quyidagi texnik 
zaxiralarni shakUantirishga majburdir:
— ishlab topilmagan mukofotlar zaxirasi (umumiy sug‘urta 
sohasida faoliyat amalga oshirilganda);
— mukofotlar zaxirasi (hayot sug‘urtasi sohasida faohyat amal­
ga oshirilganda);
— zararlar zaxirasi sug‘urta hodisasi oqibatida yuzaga kelgan va 
sug‘urta shartnomasining shartlari bo‘yicha qoplanishi lozim 
bo‘lgan zararlar hajmiga muvofiq ravishda aniqlanadi va quyi­
dagilardan tashkil topadi;
• xabar qilingan, lekin bartaraf etilmagan zararlar zaxirasi;
• sodir bolgan, lekin xabar qhinmgan zararlar zaxirasi.
Sug‘urtalovchi D avsug'urtanazorat bilan kelishgan holda
qo'shimcha ravishda, quyidagi zaxiralarni tashkil etishi mumkin:
• oldini ohsh chora-tadbirlari zaxirasi;
• halokatlar zaxirasi;
• zararlilikning tebranishi zaxirasi;
• aktivlaming nomuvofiqlik zaxirasi;
• boshqa zaxira turlari.
Investitsiyalami ulami turh xil belgilari bo‘yicha turkumlash 
yoki tasniflash mumkin. Ulami tasniflashda turh maqsadlar qo‘yi- 
ladi. Masalan, investitsiyalami kelajak natijalarini baholashda, ular 
bo‘yicha kutiladigan samaralarni aniqlashda, ularning ishlab 
chiqarishda ishtirokida, ulami soha va yo‘nahshlarini aniqlashda

Download