dek, birikmalami soddalashtirib tasvirlashda ulaming o‘lchamlari, rezba
diametriga nisbatan hisoblash asosida aniqlanishi ham ma’lum.
20-
rasmda boltli va shpilkah birikmalaming konstruktiv bajaril
gan modellariga misol keltirilgan.
20- rasm.
44.2. Buyumlar-yig‘ma birliklarning yig‘ish chizmalarini
bajarishga oid tavsiyalar va uslubiy ko‘rsatmalar20,21
Buyumlaming yig‘ish chizmalarini kompyuterda bajarishdan aso
siy maqsad:
- talabalaming eskiz tuzishga oid tushuncha, ko‘nikma va malaka-
larini mustahkamlash;
- yig‘ish chizmalarini bajarishga oid konstruktorlik hujjatlarining
Davlat standartlari tomonidan qo‘yilgan soddalashtirishlar va shartli-
liklami yanada chuqurroq o‘rganish. Ulardan buyumlaming yig‘ish chiz-
malarini bajarishda to‘liqroq foydalanish;
- talabalik davrida va keyingi ishlab chiqarish jarayonida ijodiy
izlanishlar asosida, yaratiladigan yangi buyum va ular detallarini komp
yuterda konstruksiyalash hamda ulaming yig‘ish chizmalarini bajarish
malakalarini shakllantirish va oshirish.
M aium ki, ishlab chiqarishda
biror buyumni loyihalash, ya’ni
uning tarkibiga kiruvchi detallami konstruksiyalash va yig‘ish chizmala-
20 Yu.Qirg'izbovev va boshqalar. «Texnik chizmachilik kursi», Toshkent, 0 ‘qituvchi, 1987y.
367 bet, 280-292 bet.
21 X.Rixsibayeva va b. Chizmachilik (buyumning yig'ish chizmalarini bajarish). Nizomiy
nomidagi TDPU Rizografi, 2014 y. 55 bet.
233
rini bajarish uchun konstmktorlardan juda katta ijodkorlik va izlanuv-
chanlik, mahorat hamda malaka va tajribaga ega bo‘lishni taqazo etadi.
Shuning uchun o‘quv jarayonida talabalarga
buyumlami loyihalash
bilimlarini o‘rgatish maqsadida, ya’ni dastlabki tushunchalami shakl-
lantirish uchun tarkibi 5-6 ta detallardan iborat boigan buyumlarning
yig‘ish chizmalarini bajarishga oid vazifalar beriladi. Bunda vazifa vari-
antlarining asosiy qismini avval foydalanishda bo‘lib,
yaroqsiz holatga
kelib qolgan suv va havo o‘tkazish tizimida foydalaniladigan kran, ventii
va saqlagich klapanlar kabi uzellar (buyumlar) tashkil qiladi. Shu bois
bunday buyumlarning ayrim tarkibiy qismlari bo‘lmasligi ham mumkin.
M a’lumki, mashinasozlik cliizmachiligi fanining rejasini bajarish-
da yig‘ish chizmalarini bajarish alohida o‘rin tutadi. Bu vazifa quyidagi
ikki bosqichda bajariladi:
1- bosqich:
Y ig‘ma birlik tarkibiga kiruvchi standart detallar (bolt, gayka,
shpilka, shayba, vint va hokazo)dan tashqari barcha detallaming eskizi
bajariladi. Ular buyumlami yig‘ish chizmasini bajarish uchun asosiy
hujjat bo‘lganligi uchun yig‘ish chizmasini
tarkibiga kimvchi standart
bo‘lmagan detallaming eskizi tuziladi. Bu eskizlar kompyuter grafi-
kasida qo‘lda bajarilgan birinchi va oxirgi chizma bo‘ladi.
2- bosqich:
Yig‘ma birlik-buyumning yig'ish chizmasi, 1- bosqichda chizma as-
boblari ishlatilmay tuzilgan detallaming eskizlari va ularga qo‘yilgan o‘l-
chamlar asosida, masshtabda chizmachilik asboblari yordamida bajariladi.
Talabalarga metodik yordam sifatida va
yig‘ish chizmasini amalda tuzish namunasini
ko‘rsatish maqsadida,
biror buyum, masalan
“Ventii” olib uning bajarilishini ко‘rib chiqa
miz. Yuqorida ta’kidlanganidek, buyumning
yig‘ish chizmasi ikki bosqichda, ya’ni avval
buyum tarkibiga kiruvchi detallaming eskiz
lari, so‘ngra uning yig‘ish chizmasi bajariladi.
Buyum detallarining
eskizini quyidagi
tartibda bajarish tavsiya etiladi:
1.
Buyum diqqat bilan ko‘zdan kechi-
riladi, uning vazifasi, ishlash prinsipi va kons-
truktiv tuzilishi va xususiyatlari aniqlanadi,
21-rasm.
234
2. Buyum tag yig‘ma birlik va detallarga ajratiladi, 22- rasm.
Ulaming konstruktiv tuzilishi, elementlari, bir-biri bilan o‘zaro
birikish usullari, nomi va materiali aniqlanadi.
3. Buyumning tarkiibiga kiruvchi nostandart detallaming har birini
eskizi alohida formatlarda tuziladi, 23-27 rasmlar. (Standart detallaming
eskizlari tuzilmaydi). 23- rasmda vtulka
va klapan uchun asosiy yo-
zuvlaii ko‘rsatilmadi.
Bu bosqichda o‘zaro birikuvchi ynza sirtlaming oichamlari teng
boiadi. Masalan: qopqoqning (26- rasm) zichlagich toidiriladigan
teshik oichami, siquvchi vtulkani unga kimvchi silindr yuzasining
diametri (014)ga teng boiadi. Qopqoqning uchidagi rezba diametri
ustama gaykaning rezba oicham i (M22x2)ga, asosidagi rezba oichami,
korpusga burab o‘tqaziladigan vertikal teshik rezba oichami (M24)ga
teng boiadi. 0 ‘rtasidagi teshikka o‘yilgan
rezba oicham i esa,
Shpindelning rezba oichami (M12)ga teng boiadi.
____
22- rasm.
235
