101
Uchinchi guruh - bir shaxs hisobiga eng kam daromad oladigan
xaridorlardan iborat. Ular aksariyat hollarda ijtimoiy ta’minotning turli
ko‘rinishlaridan
foydalanadilar, o‘z daromadlarining qariyb 80 %ga yaqinini
asosiy ehtiyojlarni qondirishga sarflaydilar.
Amaliyotda yosh mezonidan ham keng foydalaniladi. Keyingi vaqtlarda
bozorning eng shiddatli sektoriga aylangan yoshlar sektori xuddi shu
mezonga asoslangan va bu sektor bozorda o‘z ishtiroki uchun kurash olib
borayotgan juda ko‘p korxonalar diqqat-e’tiborida turadi. Jins masalasi
bozorni tabiiy ravishda segmentlash omili hisoblanadi. Ayollarning erkaklarga
nisbatan boshqacha o‘z ehtiyojlari bor, ular marketing strategiyasi
vositalariga ham turlicha munosabatda bo‘ladilar, shu sababli, odatda
bozorda
ayollar sektori ajralib turadi, kiyim-kechak, poyafzal, kosmetika
bozorlarida bu sektorning o‘rni ayniqsa katta. Bozorni tadqiq etishda ko‘proq
makon omili e’tiborga olinadi, demak, iste’molchilar xulqi, xatti-harakatlari,
muayyan hududlar (katta shaharlar, sanoat markazi, shuningdek tumanlar)ga
mansub bo‘lishini ko‘rsatadigan ta’sir o‘rganiladi.
Tumanlar o‘rtasidagi ijtimoiy farqlar iqtisodiyot rivojlanishiga qarab
yo‘qolib borishi, saqlanib qolishi yoki hatto kuchayib ketishi ham mumkin.
Bu farqlar tabiiy va jamg‘arilgan resurslar, shuningdek ishchi kuchi resurslari
bilan bog‘langan, urbanizatsiya jarayonlariga ta’sir ko‘rsatadigan tegishli
asosiy fondlar bilan belgilanadi. Farqlarni keltirib chiqaradigan yana bir omil
- bu fan va san’at markazlarining mavjudligi va ularning kengayib borishi
hisoblanadi, ularning ijtimoiy va iqtisodiy jarayonlarga ta’siri hamma joyda
yuqori qadrlanadi. Marketing faoliyatida bu jihatlardan tashqari yana oilaning
hayoti davri deb atalmish hodisaga asoslanadigan segmentlash ham mavjud,
ya’ni hayot davrining bosqichlariga qarab oilada o‘ziga
xos ehtiyojlar va
daromad hajmi vujudga keladi.
Shuni ta’kidlab o‘tish lozimki, bozorni segmentlarga ajratish va
kishilarni guruhlar bo‘yicha o‘rganish o‘z-o‘zidan hech narsa bermaydi,
chunki har bir kishi bir guruh emas, balki ko‘proq guruh a’zosi hisoblanadi.
Bozorni segmentlarga ajratish xaridorlarning talab va ehtiyojlarini
aniqlash masalasini hal etishning ideal vositasi bo‘la olmaydi, ammo shunga
qaramay bu usul ishbilarmonlarni bu boradagi ishlarga qiziqtirish uchun
qimmatli ma’lumotlar beradi.
Iste’mol bozori va texnik-ishlab chiqarish maqsadidagi mahsulot
bozorlarini segmentlash, xaridorning sifat marka, narx, reklama,
tovar
harakati shartlari, saqlash haqidagi fikrlari asosida amalga oshirilishi
mumkin. Bozorning tovar bo‘yicha segmentlanishi raqobatchilar uchun sirli
bo‘lgan tovar o‘lchamlarini, bu sohadagi raqobatchilar faoliyati va zafarlari
sonini aniqlash imkoniyatini kompaniya va firmalarga beradi. Bozor tovarlar
102
bo‘yicha segmentlanganda, shu tovar foydalanuvchilar guruhi, ularning
yo‘nalishlari, foydalanish maqsadlari, nisbatan ahamiyatli parametrlarini
aniqlash imkonini beradi.
Bozorda iste’molchi o‘zini
qanday tutishi, avvalo, uning tovar, narx
haqidagi tasavvuri, moliyaviy imkoniyatlari, didi, bilim darajasiga bog‘liq
bo‘ladi. Narx to‘g‘risidagi qaror qabul qilishda sotuvchining xulq-atvori o‘z
faoliyatidan kutiladigan samara; vositalar aylanmasi, foydali savdo
chegirmalari va assortiment samarasiga bog‘liq. Raqobatchilar xulq-atvori
ishlab chiqarilayotgan tovarlarga narxlarda, yangi tovarlar chiqarish va ularni
sifatini yaxshilashda ifodalanadi. Marketingda
xaridorlarni segmentlashda
ishlab chiqarish vositalari va iste’mol bozorida ikki xil yondashuv bor.
Chunki bu ikki xil bozordagi xaridorlarning xulq-atvorlari ham har xildir.
Ishlab chiqarish vositalari xaridorlar ma’lum bir tovarni korxona
faoliyatini va bozorni chuqur tahlil qilib, savdodan keladigan nafni aniq
bilganlaridan keyingina sotib oladilar. Iste’mol buyumlari xaridorlari
segmentlash belgilari juda xilma-xildir, bu belgilarni tanlash jarayoni juda
murakkab.
Geografik belgilar o‘zi ma’muriy chegaralanishini, yerni holatiga qarab
bo‘linishini, iqlimiy bo‘linishlarni o‘z ichiga oladi. Masalan, xaridor qaysi
ma’muriy hududiy chegarada ko‘proq joylashgan. Respublikamizda 12 ta
hududiy bo‘linmalar bor. Bu bo‘linmalar bir-biridan aholini zichligi, soni va
ijtimoiy-iqtisodiy darajasi bo‘yicha farq qiladi.
Aholining ham sotib olish
imkoniyatlari har xil. Shuningdek, bu hududiy bo‘linmalar yerning holatiga
qarab ham bir necha guruhlarga bo‘linishi mumkin. Masalan, serhosil, sersuv
vodiylar, yangi o‘zlashtirilgan yerlar, dasht, cho‘l, yarim cho‘l hududlari.
Xaridorlarni segmentlarga bo‘lishda respublikamizda hisobga olinishi zarur
bo‘lgan belgilardan yana biri, aholini urbanizatsiya darajasidir. Yana hozirgi
vaqtda respublika aholisining faqat 35-40 %igina shaharlarda yashaydi,
qolgan 60-65 % aholi esa qishloqlarda yashaydi. Bu esa aholining tovarlarga
bo‘lgan ehtiyojlarining xususiyatini aniqlashga ta’sir qiladi.
Demografik ko‘rsatkichlar ham iste’mol buyumlariga bo‘lgan
ehtiyojlarni shakllanishiga katta ta’sir etadigan faoliyatlardan hisoblanadi.
Chunki xaridorlarning yoshi o‘zgarishi bilan tovarlarga munosabati
o‘zgaradi. Respublikamizda olib borilayotgan marketing faoliyatlarida aholi
asosan 5 guruhga bo‘linadi:
* maktab yoshigacha;
* maktab yoshida;
* 18-30 yoshgacha;
* 30-50 yoshgacha;
* 50 yosh va undan kattalar.
103
Iste’mol buyumlariga bo‘lgan ehtiyojlar shakllanishida mamlakatdagi
oilalarni katta-kichikligi muhim ahamiyatga ega.
Marketingda asosan
mamlakat aholisi oilasining soni bo‘yicha 3 guruhga bo‘linadi:
1-2 kishi;
3-4 kishi;
5 va undan yuqoriroq.
Bu bo‘linish ko‘pgina mamlakatlarda qabul qilingan.
Marketingni boshqarishda alohida e’tibor berilayotgan segmentatsiya
belgisi - bu xaridorni sotib olishdagi xulq-atvoridagi belgilari hisoblanadi.
Filipp Kotler o‘zining “Основы маркетинга” kitobida bir necha belgilarni
ko‘rsatib o‘tadi. Ular quyidagilar:
- tovarni sotib olish sababiga ko‘ra doimiy, alohida sabablarga ko‘ra.
- sotib olishdan manfaatiga ko‘ra sifati, xizmat ko‘rsatish turlari,
iqtisod qilish uchun.
- foydalanuvchi sifatidagi o‘rniga qarab:
* foydalanmaydigan;
* oldin foydalangan;
* doimiy foydalanuvchi;
* yangi foydalanuvchi;
* endi foydalanmoqchi bo‘lgan;
* tovarlarga bo‘lgan munosabatga qarab.
Yuqorida aytib o‘tilgan belgilar xaridor xarakterini to‘la-to‘kis ochib
berishga, uni tovarga bo‘lgan munosabati
va sotib olish imkoniyatini
aniqlashga imkoniyatini aniqlashga yordam beradi.
