Geografik:  hudud  shahar  qishloq  iqlim va boshqalar  Xulq-atvori

106 
bozordagi mavqei 
Bozorni tahlil qilish uchun son va sifat ko‘rsatkichlari, shuningdek, 
raqobat holatining tavsifnomasi, tarmoqni tuzilishi va taqsimlashni tuzilishi 
ko‘rsatkichlari ishlatilishi mumkin. Bozorni tahlil qilish uchun ko‘rsatkichlar 
quyidagi jadvalda berilgan. 
8.1-jadval 
Bozorni tahlil qilish ko‘rsatkichlari 
Ko‘rsatkichlar 
Tavsifnoma 
Son ko‘rsatkichlari 
Bozor sig‘imi, bozorning rivojlanish dinamikasi, firmaning 
bozordagi ulushi, bozor salohiyati va boshqalar 
Sifat ko‘rsatkichlari 
Ehtiyojni tuzilishi, xarid motivlari, ularning dinamikasi, xarid 
jarayoni, ehtiyojlarni barqarorlashtirish, axborotlashtirish 
Raqobat muhiti 
Raqobatchi firmalarning mahsulot sotish hajmi, foydalanayotgan 
marketing 
strategiyalari, 
moliyaviy 
qo‘llab- 
quvvatlash 
imkoniyatlari 
Xaridorlar tuzilishi 
Xaridorlar soni, xaridor turi, xaridorlar soni dinamikasi, 
xaridorlarning hududiy xususiyatlari 
Tarmoq tuzilishi 
O‘xshash tovarlar taklif qilayotgan sotuvchilar soni, sotuvchilar 
turi, ularni ishlab chiqarishni tashkil etish darajasi, raqobatdagi 
salohiyat, imkoniyatlar, ishlab chiqarish quvvatlari hajmi 
Taqsimlashning 
tuzilishi 
Geografik xususiyatlar, sotish tarmoqlarining xususiyatlari, 
transport bilan ta’minlanganligi 
Tahlildan 
tashqari 
bozor 
segmentini 
tanlashda 
segmentlashni 
rejalashtirish ko‘zda tutiladi. Segmentlashni rejalashtirish jarayoni quyidagi 
bosqichlarni o‘z ichiga oladi: 
1. Iste’molchilar talablari va tavsifnomalarini aniqlash. 
2. Iste’molchilarning turli-tumanligi va o‘xshashligi tahlili. 
3. Iste’molchilar guruhlari sohasini ishlab chiqish. 
4. Maqsadli segmentni tanlash. 
5. Raqobat muhitida kompaniya o‘rnini aniqlash. 
6. Barcha marketing-miks kompleksi chora-tadbirlari rejasini ishlab 
chiqish.
Bozorni segmentlashni rejalashtirish jarayonini tashkil etishda quyidagi 
talablarga rioya qilish zarur: 
segmentlar o‘zaro farqlanishi zarur; 
har bir segmentga faqat iste’molchi talabiga mos keluvchisini kiritish 
zarur; 
iste’molchilarning tavsifnomalarini firma tomonidan o‘lchash mumkin 
bo‘lishi zarur; 

107 
har bir segment iste’molchilari axborotga ta’sir etish uchun va reklama 
kompaniyasini o‘tkazish uchun oson va tushunarli bo‘lishi zarur. 
Segmentlash jarayonining muhim bosqichi bo‘lib bozorning maqsadli 
segmentini tanlash hisoblanadi. 
Maqsadli segmentni tanlash muammosi yetarli darajada murakkab bo‘lib, 
uni yechish uchun quyidagi ketma-ketlikda turishi tavsiya etiladi: 
segment o‘lchamini va uni o‘zgarish (o‘sish, kamayish) tezligini 
o‘rnatish; 
segmentni jalb etuvchanlik tuzilishini tadqiq etish; 
o‘zlashtirayotgan segment maqsadini va tashkilot resurslarini aniqlash.
Segment o‘lchami uning miqdoriy o‘lchamlari va birinchi navbatda 
sig‘imi bilan tavsiflanadi. Segment sig‘imini aniqlash uchun tovarlar hajmi, 
ushbu segmentda ularni umumiy sotish qiymati, bozor joylashgan tumanda 
yashovchi ushbu tovarning doimiy iste’molchilari sonini aniqlash zarur. 
Bozor sig‘imini o‘rganish asosida ishlab chiqarish quvvatlarini 
shakllantirish uchun va tovar sotish bo‘yicha taqsimlash tarmog‘i tuzilishi 
uchun asos bo‘lib hisoblanuvchi uning o‘sish dinamikasi baholanadi. 
Maqsadli segmentni tanlashda bozor faoliyati natijalarini qo‘llash, bozorda 
ishlash bilan bog‘liq xarajatlarni koplab, rejalashtirilgan foydani olishga 
kafolat berishini hisobga olish kerak. 
Segmentni jalb etuvchanligi tuzilishini tadqiq etish raqobat darajasini 
o‘rganishni, 
mavjud 
tovarlar 
raqobatbardoshligini, 
xaridorlarga 
munosabatini, taklif etilayotgan va mavjud tovarlarga bo‘lgan segment 
ehtiyoji barqarorligini, mavjud xaridor ehtiyojlarini qondiruvchi mutlaqo 
yangi mahsulotni bozorga kiritish zarurligi va imkoniyatini o‘z ichiga oladi. 
O‘zlashtirayotgan segment maqsadlariga erishish uchun zarur bo‘lgan 
tashkilotning maqsad va resurslarini aniqlash strategik muhim ahamiyatga ega 
bo‘lib, tashkilotni uzoq muddatli maqsadlariga mos holda joriy maqsadlari 
bilan birga amalga oshirish hamda shunga mos holda maqsadli bozorda 
ishlash uchun potensial imkoniyat resurslari yetarli ekanligini inobatga olish
uchun zarurdir. Buning uchun tavakkalchilikni hisoblash maqsadga muvofiq. 
Tashkilotning tavakkalchiligini hisoblash uchun maxsus marketing, 
konsalting kompaniyalarini taklif qilish mumkin. 
Ehtimoliy 
bozor 
segmentlari 
sonini 
optimallashtirish 
uchun 
konsentrlangan va dispersli uslublarni ishlatish mumkin. Konsentrlangan 
uslub kelgusidagi yaxshi segmentni axtarishga asoslangan. U uncha qimmat 
bo‘lmagan, lekin katta vaqt xarajatlarini talab etadi. Dispersli uslub bir 
vaqtning o‘zida bir necha bozor segmentida ishlashni ko‘zda tutadi, 

108 
keyinchalik ma’lum davrdagi faoliyat natijalarini baholash yo‘li bilan 
samaraliroq bozor segmentini tanlaydi. 
Foydali segment joriy sotuvning yuqori darajasiga, yuqori o‘sish 
sur’atiga, yuqori foyda normasiga, sotish kanali talablariga real va raqobatga 
chidamli bo‘lishi kerak. 
Bozordagi faoliyat strategiyalarini asoslashda uch turdagi strategiyalar 
ishlatilishi mumkin: 
1. differensiallanmagan marketing 
2. differensiallangan marketing 
3. konsentrlangan marketing 
Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, bozor munosabatlari tiklanishi va 
shakllanishi 
davrida 
tadbirkorlik 
tuzilishida 
ko‘plab 
korxonalar 
differensiallanmagan marketing strategiyasini ushlab turdi. Bu strategiya 
firmani xaridorlarni xarid jarayoni va tovarga bo‘lgan munosabati hamda 
motivatsiyasidagi turli-tumanlikka emas, balki xaridor ehtiyojlarida 
qiziqishni umumiyligiga mo‘ljalni oladi. 
Bunday tovarlar va marketing dasturlarini ishlab chiqish orqali firma o‘z 
maqsadiga xaridorlarning o‘rtacha massasini qondirib erishishi mumkin. 
Strategiyani 
ishlatuvchi 
firmalar 
muvaffaqiyatining 
muhim 
omili 
standartlashtirish va tovar ishlab chiqarishning umumiyligi hisoblanadi. 
Differensiallanmagan marketing strategiyasi mahsulot ishlab chiqarish va 
sotishda kam xarajatlarni ta’minlaydi. Biroq X.Meffert ta’kidlaganidek, «bu 
strategiya zamonaviy marketing tamoyillariga qarama-qarshi turadi». 
Marketingni zamonaviy konsepsiyasida ikkita strategiya ko‘riladi: 
differensiallangan va konsentrlangan marketing. 
Differensiallangan marketing strategiyasida firmadan uning faoliyatini 
bir necha segmentda ular uchun maxsus ishlab chiqarilgan tovarlar va 
marketing dasturlari bo‘lishini talab qiladi. Bu strategiya xaridorlarning 
motivlari va tushunchalariga mos keluvchi marketing dasturi va xaridorlarga 
mo‘ljallangan marketingning asosiy tamoyiliga mos keladi. Bu strategiya 
xaridorning bozordagi holatini to‘liq ifodalaydi, shuning uchun, qoidaga 
ko‘ra, yuqori sotish hajmini va konsentrlangan marketing strategiyasiga 
nisbatan kichik tavakkalchilik darajasini ta’minlaydi. 
Differensiallangan marketing strategiyasi yuqori investitsiya, ishlab 
chiqarish va boshqarish xarajatlarini talab etadi, shuning uchun u yirik 
korxonalar uchun zarur. 
Mahsulot differensiatsiyasi – turli bozorga chiqishning keyingi 
imkoniyatidir. Bu birinchi navbatda tovarni taqsimlashda diversifikatsiya 
strategiyasini olib borishga asoslanadi. 

109 
Konsentrlangan marketing strategiyasi korxonalardan bozorning foydali 
segmentiga, ya’ni bitta yoki bir necha segmentiga e’tiborni qaratishni talab 
qiladi. Bu bozor segmentiga firma bitta yoki bir necha mahsulot bilan hamda 
maqsadli marketing dasturi bilan yondoshadi. O‘z mazmuniga ko‘ra, bu 
strategiya bozor imkoniyatlari konsepsiyasiga mos keladi, ya’ni shunday 
bozor segmentida ishlash kerakki, tovar ushbu firma va uning yetkazib berish 
imkoniyatlari uchun ko‘proq mos keluvchi bo‘lib hisoblanadi. 
Konsentrlangan marketing strategiyasi ko‘proq kichik va o‘rta korxonalar 
uchun mos keladi, chunki bozorning barcha segmentlarida ishlash uchun 
hamda yetarli moliyaviy vositalarning bo‘lishi talab etilmaydi. 
Bozorni pozitsiyalashtirish, bu alohida bozor segmentlarida mahsulot 
konsepsiyasini aniqlash texnologiyasidir. Pozitsiyalashtirishning maqsadi – 
mavjud va shakllanayotgan fikrlarni tadqiq qilish, xaridorlar yoki ularning 
guruhini mahsulot parametrlariga bo‘lgan munosabatini baholash tahlilidan, 
maqsadli bozorni ushbu segmentida mahsulotni raqobatli afzalligini 
ta’minlashda shunday tovar pozitsiyasini marketing chora-tadbirlarini 
o‘tkazish yo‘li bilan tuzishdan iborat. 
Mahsulotni samarali pozitsiyalashtirish uchun talab va taklifning muhim 
tavsifnomalarini, xarid to‘g‘risida qaror qabul qilishda mo‘ljal bo‘lib 
hisoblanuvchi omillar ta’sirini o‘rnatish va o‘rganish zarur. Aniqlovchi 
omillar esa mahsulot sifati, sifat darajasi, ishonchliligi, energohajmi, dizayni 
va tovarning raqobatbardoshligini boshqa ko‘rsatkichlari bo‘lishi mumkin. 
Bozorni pozitsiyalashtirish to‘g‘ri tashkil etilishi marketing rejasi va 
kompleksini samarali ishlab chiqarish shart-sharoiti hisoblanadi. 

Download 1,15 Mb.