10-ma’ruza:
Metallarni hajmiy shtamplash
10.1 Shtamplash jarayonini tavsifi va shtamp materialari
Mashinasozlikda ishlab chiqarilayotgan mahsulotning turli asboblar yordamida metallning
oqishini yo‘naltiradigan bolg‘alashdan farqli o‘laroq, shtamplashda metallning oqishi shtampda
o‘yilgan bo‘shliqning sirtlari bilan chegaralanadi, bu bo‘shliqlarda metall zarur shakl va o‘lchamga
kiradi. Pokovkani shtamplash usuli bilan tayyorlash uchun har bir buyumning o‘z shtampi bo‘lishi
kerak.
Shtamplanadigan detalning shakli o‘yilgan muxralar-shtamp deb ataladi. Har bir shtamp
pastki va yuqorigi muxralardan iborat bo‘ladi.
Metallarni issiq shtamplash deganda zagotovka shaklini tashqi kuch yordamida o‘zgartirish
tushuniladi. Boshqacha aytganda ma’lum temperaturagacha qizdirilgan metall zagotovkalarning
shtamp deb ataluvchi asbobning pastki palla o‘yig‘iga qo‘yib, ustki palla bilan zarblab ishlashda
metall deformatsiyalanib, shtamp o‘yig‘ini to‘ldirishiga aytiladi.
Shtamplarni materiallari yuqori sifatli legirlangan po‘latlarning 5XHB, 5XHM, 5ATM,
3X2B9Ф va boshqa markalaridan tayyorlanib, tegishli termik ishlovlardan o‘tadi.
Shtamp maxsus asbob hisoblanib (10.1-rasm), mahsulot ishlab chiqarish uchun qizdirilgan
zagotovka shtampning pastki 5 qismiga o‘rnatilib, shtampning yuqorigi pallasi 4 qo‘yiga tashqi
kuch bilan harakatlanishi hisobiga metallning deformatsiyalaydi. Shtampning 2 devorida metall
zagotovkaga qarshilik va ishqalanish kuchi hisobiga yuza to‘ladi. Ma’lum vaqt o‘tgandan so‘ng
metall shtamp orasiga kiradi va qatlam 3 hosil bo‘ladi. Shundan so‘ng shtamplangan zagotovka 4
dan shtamplangan pokovkaga aylanadi.
10.1-rasm. Ochiq bolg‘alash shtampi.
1-shtamp
yuqori pallasi; 2-devor chegarasi; 3-qatlam; 4-pokovka; 5-ostki shtamp pallasi.
Metallni shtamplashning texnologik jarayoni ketma ketligi quyidagicha: zagotovka metallini
berilgan o‘lchamda qirqish, zagotovkani qizdirish, issiq shtamplash, qatlamni qirqish, pokovkaga
termik ishlov berish, kuyindidan tozalash, to‘g‘rilash va nazoratdan o‘tkazish.
Qizdirib shtamplash uchun material sifatida prokatlangan
yoki preslangan, diametri oddatda
20 mm bo‘lgan prutokdan foydalaniladi. Shtamplash uchun uglerodli yoki kam legirlangan po‘latlar
bilan rangli metall va uning qotishmalari ham qizdirib ishlanadi.
Qizdirib shtamplash metallarni bolg‘alash usulini rivojlangan ko‘rinishi bo‘lib, shtamp
ostiga alohida o‘rnatmalar qo‘yish hisobiga ham amalga oshiriladi.
Shtampovka qilishning erkin bolg‘alashdan afzalligi shundaki, xuddi shunday buyumni erkin
bolg‘alash usuli bilan tayyorlashga ketgan vaqtni qisqartish bilan cheklanmaydi. Shtampovka
qilingan detallar ancha aniq bo‘ladi, mexanik ishlov berish
uchun vaqtning qisqartiradi, pokovka
uchun metall sarfini ham kamaytiradi. Shtamplash orqali murakkab bo‘lgan buyumlar tayyorlash
imkonini beradi. Shtamplash jarayoni bajaradigan jihozlarida bolg‘alash jihozlarida nisbatan past
bo‘lgan ishchilar ham ishlashi mumkin.
Shtamplangan detallar mutlaqo bir hil o‘lchamlarga ega bo‘ladi, bu esa keyingi mexanik
ishlov berishni (Masalan
avtomatik liniyalar, maxsus stanoklar va boshqalarni qo‘llashni)
osonlashtiradi. Shtamplangan buyumning mexanik xossalari yuqori bo‘ladi, chunki shtampda metall
tolalarini taqsimlash sharoiti osonlik bilan vujudga keltiriladi, bu esa, buyum mashinada katta
kuchlanish bilan ishlaganda uning mexanik xususiyatlarini yaxshilaydi. Shtmaplashda erkin
bolg‘alashga nisbatan metall kam sarflanadi.
Yuqoridagi afzalliklari bilan kamchiliklari ham mavjud bo‘lib, ular quyidagilardir:
1.Qizdirib shtamplashda hozirgi kunda og‘irligri 100 kg gacha bo‘lgan pokovkalar olish yirik
hisoblanadi.
2.Qizdirib shtamplashda zagotovka butun yuzasiga shtamp bilan ta’sir
etirilishi bois,
bolg‘alashga nisbatan katta kuch sarflanadi. Shuning uchun yirik pokovkalar olish uchun katta
kuch sarflanadi.
3.Qizdirib shtamplashda asosiy asbob bo‘lgan shtamp shtamplanuvchi mahsulotlar turi uchun
alohida bo‘lishi talab etiladi.
Shtamplash quyidagicha tavsiflanadi:
1. Qizdirib shtamplash ishlov berish jihoziga ko‘ra a) bolg‘ada; b) krivoshipli qizdirib
shtamplash jihozlarida; v)
vintli presslarda; g) gidravlik presslarda;
d) gorizontal bolg‘alash mashinalarida; e) Prokatlash stanlarida, qizdirib ishlash avtomatlarida,
bolg‘lash vallarida,
yoyish stanoklarida, gorizontal egish mashinalari, rotatsion –qisuvchi va
radial qisuvchi mashinalar va boshqalarni keltirish mumkin.
2. Shtamplar ochiq, yopiq va to‘ldiruvchi turlarga bo‘linadi.
3. Shtamplash o‘rniga ko‘ra: bir va ko‘p o‘rinlik;
4. Ishlatiladigan zagotovka turiga ko‘ra a) donali b) karrali bo‘lgan.
v) prutokdan shtamplashga bo‘linadi.
5. Shtampga qo‘yilgan zagotovkani deformatsiyalash kuchini yo‘nalishiga ko‘ra: zagotovkaga
perpendikulyar yo‘nalgan va yon yuzalarini cho‘ktirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi mumkin.
