Iqtisodiy tahlil - amaliy fandir. Agar u bilish nazariyasiga tayanib
rivojlansa, insonning amaliy faoliyatida naflilik va iqtisodiy sama
radorlik oshadi. Bu esa fanning amaliy hayotda o ‘z o'm ini topganidan
dalolat beradi.
Shu sababli iqtisodiy tahlil o‘z faoliyatida dialektikaning asosiy
tamoyillariga asoslanadi. Ular quyidagilardan iborat:
- doimo harakat;
- o‘zaro aloqa va o‘zaro bog'liqlik;
- sabab-oqibat;
- koordinatsiya va subkoordinatsiya;
- qarama-qarshilik;
- miqdor o'zgarishidan sifat o'zgarishi;
- inkomi-inkor va boshqalar.
Ushbu tamoyillar asosida tahlil obyektni ham tizimli, ham kompleks
tarzda o'rganib, u bo'yicha
zarur qonunlar, qoidalar va o'ziga xos ji-
hatlam i aniqlaydi.
Amaliyot uchun iqtisodiy tahlilning xususiyati, zaruriyligi va
qimmatli tomoni, u voqea-hodisalar dinamikasini o'rganadi.
Bu jarayonda mazkur fan - tadqiq qilish mumkin b o ig a n obyektiv
reallik; predmet va hodisalar u yoki bu tomon hamda jihatlarga k o 'ra
boshqalar bilan bevosita va bilvosita b o g iiq b o ig a n holda, doimo hara-
katda, o'zgarishda deb qaraydi. Iqtisodiy
hodisalaming bir-birlariga
bogiiqligini, o'zaro harakatlarini, alohida shaklda yuzaga chiqishini va
boshqa tomonlarini o'rganmasdan turib, ulaming tuzilishi, harakat qo-
nunlari, xususiyatlarini o'rganib boim aydi. Bu esa muayyan iqtisodiy
obyektni muhim belgilarga ko'ra boiaklarga b o iib , so'ngra
ulaming
umumiyligini ta ’minlovchi jihatlarini tahlil yordamida aniqlab tegishli
xulosalar olishda hamda ulardan amaliyotda foydalanishda ju da mu-
himdir.
Bilishning subyekti b o ig a n inson tomonidan iqtisodiy faoliyatdagi
turli voqealar kuzatilib, ulaming natijalari to'g 'risid a m aium otlar
olinadi, ya’ni faktlar to'planadi. M aium ki, fanda voqealar bevosita o'zi
tahlil etilmaydi, balki ular qayd etilgan faktlar bo'yicha o'rganiladi.
Emperik bilishlar bo'yicha qayd
etilgan faktlar fanga kiradi, qayta
ishlanadi va saqlanadi. Lekin inson tomonidan qayd etilgan faktlar bir
butun voqea yoki predmetni o'rganish uchun yetarli hisoblanmaydi.
Buning uchun o'rganilayotgan obyekt muayyan belgilar bo'yicha
guruhlar va yoki boiaklarga ajratilishi zarur. Bulardan m a’lum bo‘1-
moqdaki, aniq obyekt to'g'risida ilmiy faktlar to ‘plash, ulami tahlil
qilishdan boshlanar ekan. Yuqorida aytilganlardan shunday xulosaga
kelish mumkinki, tahlil, jamiyat yoki tabiatdagi voqea va hodisalami
o'rganish usuli bo‘lib yuzaga chiqadi.
Bir butun obyektni fikran bo‘laklarga b o iib o‘rganish tahlilda o ‘ta
ahamiyatli tadqiqot usuli b o iib hisoblanadi. Mazkur usul o'rganilayot
gan hodisani ichki mohiyatini ochishda va uni turli omillarga bog'-
liqligini aniqlashda jud a muhim dir. Bunday
fikrlashda falsafaning
abstrakt usul-uslublaridan keng foydalaniladi.
Tahlilda bir butun hodisa yoki predmet boiaklarga b o iin ib , uning
har bir alohida tomonlari o'rganiladi. Lekin bu bilan o'rganilayotgan
obyektni to 'la m a’noda tavsiflab boim aydi. Buning uchun obyektni
o'rganilayotgan tomonlarini umumlashtirib, umumiy jihatlami hosil
qilish kerak. Mazkur masala esa sintez usuli bilan amalga oshiriladi.
T a’kidlash kerakki, hodisa yoki jarayonlar o'rganilib ilmiy xulosalar
chiqarilishida tahlil va sintez usuli birgalikda harakat qiladi. Mazkur
tartib obyektning dialektik birligini ta’minlaydi. Bu bilan tadqiq etilayot
gan predmet yoki hodisalaming dialektik birligini
har tomonlama bilish
mumkin.
Faktlar tahlilidan nazariy sintezga o'tish induksiya va deduksiya
metodlari yordamida amalga oshiriladi.
