kitoblar Gollandiya, Fransiya, Angliya kabi mamlakatlarda chop etildi.
Natijada buxgalteriya yer kurrasining bir qismida emas, balki barcha
mamlakatlarda keng yoyila boshladi.
Rossiyada buxgalteriya hisobiga bag'ishlangan asarlar XVIII asrda
paydo b o ia boshlagan. Oldin chet el adabiyotlari rus tiliga taijim a qi
lingan boisa, so‘ngra rus olimlari ham bu fanga bagishlangan asarlarni
chop etishga kirishganlar.
XVIII asr oxirida Shimoliy Amerika va Yevropa mamlakatlaridagi
ishlab chiqarish taraqqiyoti korxonalardagi iqtisodiy jarayonlami to ‘g ‘ri
va to iiq hisobga olishni talab qiladi. Shu bilan birga ishlab chiqa
rishning
takomillashib borishi, korxonalar o ‘rtasida erkin raqobatning
vujudga kelishi buxgalteriya m aium otlarini chuqurroq o‘rganishni va
uni to‘g ‘ri tushuntirish zaruratini tug‘dirdi. Bu esa o ‘z navbatida tahlil
elementlarining vujudga kelishini taqozo qildi, chunki «tijorat sirini»
takomillashtirish borasidagi juda ko‘p savollarga buxgalteriya hisobi va
statistika fani javob berishga qiynalib qoladi.
Korxonalami to‘g ‘ri, oqilona boshqarish, uning moliyaviy holatini
yaxshilash, raqobatbardoshlik quvvatini oshirish xo‘jalik faoliyatini
chuqurroq o ‘rganishni talab qildi. Bu esa buxgalteriya balansi
va boshqa
hisobotlarda ifodalangan ba’zi ko‘rsatkichlarga izoh berishni talab qildi.
Bular esa o‘z navbatida hozirgi tahlil fanining vujudga kelishi uchun
obyektiv asos boigan.
Tahlilnint elementlari birinchi marta 1880-yillarda chiqa boshlagan
«Счетоводство» jum alida paydo b o ia boshlagan. Keyinchalik bu jur-
nalda buxgalteriya balansini tahlil qilishga bagishlangan ju da ko‘p
maqolalar e’lon qilingan. Shunday qilib, tahlilning ba’zi elementlari
mavjud bo ig an fan - «Balansshunoslik» fani paydo boigan.
Bu fanning balansshunoslik deb atalishiga asos b o ig an , chunki
o ‘sha paytlarda xo‘jalik faoliyatining natijasi
asosan buxgalteriya balan-
sida ifoda etilgan. xolos. Balans m aium otlariga asosan korxonaning
m ab lag i yoki ular manbayining m a iu m muddatda o‘zgarishi aniq
lanadi. Lekin shu o ‘zgarishlar nima evaziga sodir boiayotganligi, ularga
qaysi omillar ta’sir ko‘rsatayotganligi korxona egasi uchun muhim
b o iib bordi. Bu esa balansdagi ko‘rsatkichlami batafsil tahlil qilish
zaruratini vujudga keltiradi. Tahlilning ilk ko‘rinishi - «Balansshunos
lik» fani shu tariqa shakllana bordi.
Tahlil fanining vujudga kelishi da va uning shakllanishida olim-
lardan V S. Nemchmov, A.V. Prokofyev, R.Ya. Veytsman, I S. Arinush-
kin, P.N. Xudyakov, kabilaming juda katta xizmatlarini ta’kidlash
lozim. Bu mualliflar asarlari asosan o‘tgan
asrdagi korxonalaming
murakkab faoliyatini tahlil qilishga bag1 ishlangan. Jumladan, 1883-yilda
A.V. Prokofyevning «Ikki yoqlama buxgalteriya kursi» asari chop etil-
gan. Ammo bunda maxsus tahlilga bag‘ishlangan bo‘lim y o ‘q bo isa-da,
biroq balans ko‘rsatkichlari faqat nazorat qilish uchun emas, balki talilil
qilish uchun ham kerak, deb ta’kidlangan.
1917-yilga qadar nashr qilingan asarlarga R.Ya. Veytsmanning «Hi-
sobshunoslik kursi» kitobini kiritish mumkin. Bu kitobda balans talqi-
niga bag‘ishlangan maxsus qism bo‘lib, unda ko‘rsatkichlar tahlil
qilingan. Bu kitobda muallif balansning aktiv va passiv qismlaridagi
moddalariga
izoh berib, ularning real va haqiqiy ekanligini isbotlashga
uringan. Birinchi marta «Balans-netto» tushunchalari kiritilgan. I.S. Ari-
nushkin 1912-yilda «Aksioner korxona balansi» kitobini chop etadi. Bu
asar faqat balans moddalarini tahlil qilishga bag‘ishlanadi. Unda balans
ning tuzilish tartibi, moddalami baholash y o ‘llari, xo'jalik faoliyatini
yaxshilash usullari yoritilgan. Shunday qilib XIX asr boshlarida x o ‘jalik
faoliyatini, jumladan, buxgalteriya balansini tahlil qilish usullari vujudga
keladi, ammo tahlil fani hali mustaqil fan sifatida shakllanmaydi. Shu
tufayli tahlil fani eng avvalo buxgalteriya hisobi fanining bir qismi
bo‘lib shakllanadi.
Ishlab chiqarish taraqqiyoti krizis va raqobatni ham vujudga kel-
tirdi. Bunday sharoitda har bir korxona faoliyatining moliyaviy barqa-
rorligi, undagi «tijorat siri» muhim ahamiyat kasb etadi. Bunday sha
roitda buxgalteriya balansi m a’lumotlari yetarli bo‘lmay qoldi. Bux
galteriya balansi bilan birgalikda boshqa ko‘rsatkichlami ifodaiaydigan
hisobotlar ham vujudga kela boshladi va tahlilning ko‘lami kengaydi.
Oldin, faqat buxgalteriya balansi tahlil qilingan bo'lsa,
endi unga boshqa
hisobotlar tahlili ham qo‘shilib «Hisobot tahlili» vujudga keldi. Bunda
buxgalteriya balansidagi ko‘rsatkichlar bilan birgalikda «Foyda va
zararlar» haqidagi hisobot m a’lumotlaridan ham foydalanildi.
X o‘jalik faoliyatini tahlil qilish fani mustaqil fan sifatida shakl-
langunga qadar o ‘ziga xos tarixga va bir qancha nomlarga ega bo‘ldi.
Iqtisodiy tahlilning vujudga kelish tarixi bo‘yicha nashr qilingan ada-
biyotlar, uning fan sifatida shakllanishi va nomining ham takomillashib
borganligidan dalolat beradi.
Shunday qilib, tahlil fani vujudga kelguncha bir qancha evolyutsion
y o ‘lni bosib o‘tdi. Nihoyat u fan sifatida shakllandi. Biroq fan tarzida u
bir necha nomlar bilan ataldi. X o‘jalik faoliyatini iqtisodiy tahlil qilish
fanining vujudga kelishi va tarixiy taraqqiyot
jarayonida atalgan
nomlari:
• Balansshunoslik
• Balans talqini
• Balansni tahlil qilish
» Hisobot tahlili
• Iqtisodiy tahlil
• Ijtimoiy-iqtisodiy tahlil
• Xo‘jalik faoliyati tahlili
• Iqtisodiy tahlil
Bu yerdagi eng muhim holat iqtisodiy tahlil fani obyektiv zarurat
b o iib yuzga keldi hamda shakllana boshladi. Shu bilan birga foydala-
nuvchilar hamda iqtisodiy fanlar differensatsiya natijasida o ‘z nomi,
shakli, mazmuni hamda boshqa jihatlariga ega boidi.
