Chilining “Xalqaro Pasxi oroli ” milliy parkidagi afsonaviy tosh
haykallar.
1949-yilda Zimbabveda Ywange milliy parki tashkil qilindi.
Tanzaniyadagi Serengeti milliy parki hozirgacha jahondagi eng
qiziqarliva mashhur parklardan hisoblanadi. Keniyaning markaziy
qismidagi Aberdare, Kruger milliy parklarida Afrikaning 5 turdagi
eng yirik yowoyi hayvonlari muhofaza qilinadi.
56
Yaponiya davlati milliy parkiar yaratishga katta e ’tibor beradigan
davlatlar qatorida turadi. Bu davlatdagi eng mashhuri Fudziyama
tog'idagi — Fuji Hakone izu milliy parkidir. Hindistonda ham
ko‘piab milliy parklar jahonga mashhur, taniqli. Buianiing eng
mashhurlari Himolay tog‘larining old qismidagi — Corbet milliy
parki hisoblanadi. Bu milliy parkda Hindiston yoibarsi va qoplon
(leopard) muhofaza qilinadi va ko‘paytiriladi.
Shri Lankada fillar, qoplonlar va kam uchraydigan noyob
qushlar muhofaza qilinadigan G al Oua milliy parki BMT
ro6yxatida turadi. Avstraliya eng ko‘p milliy parklari bor
davlatiardan hisoblanadi. Bu davlatdagi Gagadu milliy parkida
jahondagi eng ko‘p timsohlar muhofaza qilinadi. Bu milliy parkda
“Timsoh” mehmonxonasi jahonda tirnsoh shaklida qurilgan
yagona mehmonxona hisoblanadi.
Yangi Zelandiyada Tongario, Egmont, Fiord Land milliy
parklari taniqli miliiy parklardan hisoblanadi. Buyuk Britaniya
ham milliy parklar va tabiat qo‘riqxonalarmi ko‘paytiruvchi
davlatiardan hisoblanadi. Britaniyadagi eng yirik milliy park
Britaniya orMarsdagi Garingorn National Nature Reserve 26 ming
ga maydonni egaliaydi. Alp togiaridagi eng katta milliy parklardan
hisoblanadigan Gran Paradiso Italiya davlatining tashabbusi bilan
tashkil qilingan.
*
Gemianiyada 1969-yilda ikkita Berchtesgaden, Bavarian
Forest miliiy parklari o‘z faoliyatlarini boshladi. Germaniyada 80
ta milliy parklar, zaxiradagi milliy parklar va tabiat qo‘riqxonalari
tashkil qilingan. Janubiy Amerikada milliy parklar tabiatni o‘z
tabiiy holatida saqlash va muhofaza qilish uchun tashkil qilinadi.
Shunday milliy park Charlz Darvin tadqiqot o‘tkazgan Galapagoss
orollarida (Ekvodor davlati) noyob suv toshbaqalarini va suvda
yashovchi turlàrni saqlab qolish va muhofaza qilishni boshladi.
Chilidagi mashhur va mo‘jizaviy Pasxi oroli xalqaro miqyosdagi
milliy park deb e io n qilindi.
Argentinaning Nehue! Huapi milliy parki And tog‘lari
ostonasidagi 800 ming ga maydonni egaliaydi. Venesueladagi
Canaima miíliy parkida dunyodagi eng baland sharshara Angel
Falls joylashgan. Milliy parklar va tabiat qo'riqxonalari, alohida
muhofaza qilinadigan hududlaming ko‘payishi ekoturizmning
rivojlanishiga asos soladi.
Hozirda dunyoda 1500 dan ziyod miíliy parklar bor. Ularning
eng yirik bo'lgan 2.60 tasi BMTning ro'yxatiga olingan33. Qayd
qilingan ma’lumotlardan ma’lum bo‘ladiki, miffiy parklar turli
maqsadlarda tashkil qilingan, Shunieg nchun bam, ekoturizmni
rivojlantirishda bu milliy parklaming tashkiliy, iqtisodiy va
geografik xususiyatlarini tahlil qilish ialab qilinadi.
Dunyoda milliy parklar tashkiliy va iqtisodiy ji hail arid an
a) davlat mulki; b) xususiy va d) aralash (davlat va xususiy)
mulk egaligida faoliyat ko‘rsatmoqda!ar. Ba’zi davlatlar o‘z
milliy parklarini xalqaro tashkiiotlar ixtiyoriga berishadi va
daromadning bir qismini olishadi. Hozirgi vaqida ko‘plab
davlatlardagi xususiy va aralash mulkdagi miUiy parklarni egalari
davlat mulki boshqaruviga berishmoqda. Ikkala holatning
ham kelib chiqish sabablari milliy parklar muhofazasining
qiyinlashib borishi hisoblanadi. Afrika mamlakatlarida, Janubiy
va Janubiy-Sharqiy Osiyo mamlakatlarida, Yaqin Sharq va
M DH davlatlarida, Lotin Amerikasida milliy parklarni davlat
ixtiyoriga berish kuchaygan.
Milliy parklarni davlatga sotish yoki to ‘liq davlat ixtiyoriga
berish Yevropa davlatlarida ham ustuvor yo£naiishga ega
(Germaniya,
irlandiya,
Bolgariya,
Ruminiya,
Chexiya
Respublikasi va Skandinaviya davlatlari). Shimoliy va Janubiy
Amerika Davlatlarida, Polsha, Gretsiya, Turkiya, Pokiston, Nepal
va Aljirda milliy parklar xususiy hamda davlat tasarrafida faoliyat
ko‘rsatadi.
G ‘arbiy Yevropa davlatlarida, Fransiyada, Ispansya va Buyuk
Britaniyada, Paragvay, Urugvay, Ekvadorda milliy parklaming
yarmi xususiy hisoblanadi. Janubiy Koreyada 40% milliy parklar
xususiylashtirilgan.
33 Бабкин A.B. С пециальные виды туризма. Ростов на-Дону, Феникс, 2008. С. 252.
58
Milliy parklarning iashkiliy va boshqaruv xususiyatlari hara
dunyo mamlakatlarida turlicha hisoblanadi. Milliy parklar
dastlabki vaqtlarda tashkil qilinganda federal agentiiklarga va
departamentlar boshqaruvida boiishgan. Rivojlangan, o‘tish
davri iqtisodi rivqjlanishidagi davlatlarda (90
'%
davlatlar)
milliy parklar boshqaruvi pastdan yuqoriga-vertikal iashkiliy
boshqaruvida (Shvetsiya, Italiya, Niderlandiya, Yevropaning
ko'-plab daviatlari).
AQSH, Kanada, Fransiya, Avstraliya va JAR davlatlarida
xususiy milliy parklar ko‘pligidan teng huquqli-gorizontal iashkiliy
boshqarav hukmron. Lekin, boshqaruvning barcha xilma-xilligi
yoki milliy parklardagi turli mulkchilik shaklidan qat’i nazar milliy
parklardagi tabiat muhofazasi albatta davlat organlari ixtiyorida
hisoblanadi.
Mamlakatimizda milliy parklar, tabiat qocriqxonalari, biosfera
qo‘riqxonalari, tabiat buyurtmaxonalari va alohida muhofaza
qilinadigan hududlarni tashkil qilish va boshqarisih 0 £zbekiston
Respublikasi «Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish»
davlat qo'mitasi ixtiyoriga berilgan. So‘nggi yillarda milliy
parklar puldor, tabiat muhofazasini quwatlaydigan xalqaro
tashkilotlar, tijoriy banklar, mashhur yozuvchilar, san’atkorlar
va boshqalardan tushadigan mablag‘Iar hisobidan ham faoliyat
ko'rsatishrnoqda. Shuning uchun ham ekoturistik resurslari bor
davlatlar barcha imkoniyatlarini ishga solib o ‘zlarida ekoturizmni
rivojlantirishga kirishganlar, Kanada milliy parklardan 240 min.
dollar, AQSH milliy parklardan yiliga o'rtacha 370 min doJIar
daromad olishmoqda. Eng muhimi, ekoturistik obyekt qanchalik
jozibador, betakror boim asin ushbu obyekt ishlatilganda
ekoturizm rivojlanadi. Dunyoda 1959-yilda 39 mamlakatda 200
ta milliy park, 1982-yilda 1000 ta va hozirda 1500 ta milliy
parklar faoliyat ko£rsatmoqda34.
,4 Mose Ingo. Sanfter Tourismusim Nationalpark Hohe Tauern. Vechtaer Arbeitenzu r
Geographie un d Regionalwissenschaft, Band 6. Vechta, 1988. P. 267.
59
5.2. Tabiat qo‘riqxonalari, tabiat buyurtmaxonalari va tabiat
yodgorliklari
Davlat tabiat qo‘riqxonasi — noyob va o ‘ziga xos
ekotizimîarni, o ‘simliklar va hayvonot dunyosi hamda alohida
turlam i, o ‘simliklar va hayvonot dunyosining genetik fondini,
îabiatdagi tabüy jarayonlar va hodisalarai saqlash, muhofaza
qilish va o‘rganish, ekologik-ma’rifiy tadbirlar ilmiy-tadqiqotiar
o‘tkazssh maqsadida davlat tomonidan muhofaza qilinadigan
tabüy hududiardir.
Davîat tabiat qo£riqxonasining maqomi quyidagi talablardan
iborai hisoblanadi:
• tabüy majmualami to‘iig‘icha muhofaza qilish va qayta
tiklash;
- doimiy ekologik monitoringni tashkil qilish;
* iimiy tadqiqot ishlarini bajarish;
* ekologik-ma’rifiy ishlami o'tkazish;
• noyob o ‘simiiMar va hayvonot turïarining genofondini
saqlash va muhofaza qilish, ko‘paytirish.
Davlat tabiat qo‘riqxonalari ko‘p hollarda bitta noyob ofkinilik
yoki hayvon turini qo'riqiash uchun ham tashkil qilinadi. Bu
holda ham qo'riqxona hududîaridagi barcha ekologik tizimlar va
ulardagi biologik xilma-xillik bir xil rejimda muhofaza qilinadi.
Masaîan, 0 ‘zbekistonda “Zarafshon tabiat qo‘riqxonasi” endemik
boigan Zarafshon tustovug'ini, “Nurota tabiat qo'riqxonasi”
yowoyi qo‘y arxarlarni qo£riqxonaning butun ekologik tizimlari
bilan muhofaza qiladi.
Davlat tabiat qo£riqxonalari alohida o £simlik yoki alohida
noyob, endemik boigan hayvon turini muhofaza qilishga (Baday-
to'qay biosfera qo'riqxonasi) ham ixtisosîashtiriîishi mumkin.
Masalan, botanika tabiat qo'riqxonalari (xalqaro “Qizil kitob” va
aO£zbekiston “Qizil kitob”iga kiritilgan endemik boigan noyob
o ‘sim?ikîar, geomorfologik yoki geologik qo‘riqxonalar (Kitob
geologik qo‘riqxonasi).
60
Biosfera q®‘riqxoisalari.
Biosfera qo‘riqxonalari atamasi
1976-yü YUNESKO yig‘ilishida shaldlantirildi. 0 ‘sha vaqtda
8 mamiakatda 59 ta biosfera qo‘riqxonalari tashkil qilinganligi
ro‘yxatdan o'tkazildi. 1983-yilda “ Biosfera!) hududlar” bo‘yicha
xalqaro kongress “biosferali hududlarni rivojlantirish” rejasini
ishlab chiqdi. Biosfera qo‘riqxonalari xalqaro miqyosdagi maqomga
(staíusga) ega boigan davlat tabiat qo‘riqxonalari hisoblanadi.
Muhofaza rejimi daviat tabiat qo‘riqxonalaridagidek. Dunyoda
hozirga keíib 350 ta biosfera qo‘riqxonalari tashkil qilindi35.
Biosfera qo‘riqxonalarining xalqaro qo‘riqxonalarga aylantirishi
xalqaro tabiatni muhofaza qilish tashkilotlarining va xalqaro
“Qizil kitob”mng tashabbusi bilan amalga oshiriladi. Chunki
bu tabiat qo‘riqxonalarida muhofaza qilinayotgan o'simlik yoki
o‘simliklar turi, hayvon yoki hayvonlar turi endemik bo‘lib
dunyoning boshqa hududlarida yashamaydi va soni juda kamayib
ketgan, tabiatda batarnom qirilib ketishi murnkin. Ikkinchidan,
davlatlaming tabiat qo‘riqxonalarida muhofaza qilinadigan ba’zi
bir hayvon yoki parrandaning xalqaro “Qizil kitob”ga kiritilishi
ham ushbu qo'riqxonani xalqaro biosfera qo‘riqxonalari tizimiga
kiritilishining asoslaridan biri hisoblanadi.
Vatanimizda
Qoraqalpog^ston
Respublikasida,
Quyi
Ámudaryo
qayirlarida
dunyoning
boshqa
hududlarida
yasharnaydigan, vatanímiz íabiati uchun endemik bolgan
Buxoro bug'usini ko‘paytiradigan va muhofaza qiladigan oldingi
“ Baday-to‘qay tabiat qo'riqxonasi” Xalqaro tabiaíni muhofaza
qilish ittifoqi (MSGP) va Xalqaro “Qizil kitob” tashabbusi bilan
“Baday-tosqay biosfera qo‘riqxonasi”ga aylantirildi. Hozirda
bu biosfera qo'iiqxonasi “Baday-to‘qay xalqaro rezervati”ga
aykntirilgan. Vatanimizdagi ildcinchi biosfera tabiat qo‘riqxonasi
jahonda sanoqlt sonlari qolgan qor barsini saqlayotgan va
muhofaza qilayotgan “Chotqol davlat biosfera qo‘riqxonasi”
hisoblanadi.
3S
Кусков A.C., Голубева В.Л., Одинцова Т.Н. Рекреационная география. Саратов
ский государственный технический университет, 2005. С. 503.
61
| 