5.1. Dunyoda ekoturizmning resurslari.
M illy parkiaraiiug tashkil qilinlsM
Ekoturizmning mohiyati, mazmuni, tamoyillari, maqsadi
va vazifaiaridan kelib chiqqan holda uning asosiy resurslárini
quyidagicha tasniflásh mumkin:
1. Insonning xo‘jalik faoliyati
tegmagan tabiiy hududlar.
2. Insonning xo£jalik faoliyati
qisman ta’sir qilgan ammo tabiiy
ekologik muhií muvozanati saqlanib
The Wodd Con«««** (Mon
qoigan tabiiy hududlar.
3. Insonning xo'jalik faoliyati
ta’sir qilmagan okeanlarva dengizlar
m
akvatoriyasi.
4.
Insonning xo‘jalik faoliyati qisman ta’sir qilgan, ammo
tabiiy ekologik muhií muvozanati saqlanib qoigan okeanlar va
dengizlar akvatoriyasi.
5. Dunyo davlatlaridagi milliy parklar.
6. Dunyo davlatlaridagi tabiat qo'riqxonalari, biosfera
qo‘riqxonalari, tabiat rezervaílari.
7. Dunyo davlatlaridagi ekologik parvarishxonalar (ekologik,
biologik pitomniklar) va tabiat buyurtmaxonalari (zakaznikíar).
8. Dunyo davlatlaridagi alohida muhofaza qilinadigan hududlar.
52
9. Sayyoramizning tabiat zonálari va uning tabiiy iqlim
xususíyatlariga ega boigan landshaftlari, florasi va faunasi.
10. G ‘rmonlar va uning iandshafilari, florasi va faunasi.
11. Daryolaraing havzalari, ularning florasi va faunasi,
sharsharaiari.
12. Toglar, íog‘ oldi zonalari va ularning tabiiy boyliklari,
daralari, kan’onlari, flora va faunasi.
13. Arid (quruq iqlimli chollar, yarim cho'llar, sahrolar)
zonalar va ularning landshaftlari, florasi va faunasi.
14. Suv omborlari, ularning sohilíaii, florasi va faunasi.
Yuqorida qayd qilihganlaming barchasi ekoturizmning
resurslari hisoblanadi. Chunki ekoturist tabiat va uning
boyliklariga qiziqishi, zavqlanishi, dam olishi va tomosha qilishini
o‘zi haí qiladi.
ílmiy adabiyotiarda va ekoturizmni dastlabki vaqtlarda
rivojlantirish
nuqtayi
nazaridan
hozirda
ekoturizmning
asosiy resurslari dunyoning barcha davlatlarida quyidagicha
belgilangan:
1. Dunyo davlatlaridagi milliy parklar.
2.
Dunyo davlatlaridagi tabiat qo'riqxoealari, -biosfera
qo'riqxonalari, tabiat rezervatlari.
3. Dunyo davlatlaridagi ekologik parvarishxonalar (ekoiogik,
biologik pitomniklar) va tabiat buyurtmaxonalari (zakazniklar).
4. Dunyo davlatlaridagi alohida muhofaza qilinadigan
hududlar.
Ekoturizm resurslarining umumiy ro‘yxaíin!ng liar bir
nomlanishiga alohida-alohida to‘xtalisit va izoh berish mumkin.
Lekin, ularning barchasini instituí va universitet talabalari
maktablarda, akademik litseylarda va kasb-hunar koSlejlarida o‘qib
o‘rganishgan. Shuning uchun ham biz hozircha ekoturizmning
xalqaro miqyosda qabul qilingan asosiy resurslarini o‘iganishimiz
mumkin.
Dunyoda birsnchi milliy park — Yellouston — 1872-
yili Ranada davlatining tashabbusi bilan Amerika Qo'shma
53
Shtatlarida. tashkil qilindi. Chunki, Yellouston milliy parkin ing
bir xil tabiiy iandshaftlarga ega boigan hududlarming katta qismi
Kanada davlati chegaralarida joylashgan edi. Shimoliy Amerika
qit’asining Qoyaii tog‘larida 1885-yilda 26 km. kv. maydonda
Vud Baffalo milliy parki ocWidi. 1948-yiida “Tabiatni va tabiiy
resurslarni muhofaza qilish xalqaro Ittifoqi” (MSOP) tashkil
qilindi.
Ittifoqning bosh maqsadi — hayvonot va o‘simliklar dunyosining
hududlarini muhofaza qilish, tabiat muhofazasi bo‘yicha ilmiy
tadqiqotlar o‘tkazish deb belgilandi. MSOP 1958-yilda BMT
ga milliy parklami tashkil qilish va ulaming muammolarini
quwatlashni taklif qildi.
Natijada,
1962-yilda
BMTning
“Milliy parklar bo£yicha xalqaro konferensiyasi” o‘tkazildi.
Bu konferensiyada 70 ta davlatlaming vakillari qatnashdilar.
1972-yilda BMT va YUNESKO, YUNEP a’zolari “Milliy parklar
bo‘yicha xalqaro Ikkinchi Konvensiyani” qabul qildi32.
Bu Konvensiyaning qarorlari bo‘yicha dunyodagi barcha
milliy parklarda insonning xo'jaliic faohyati sezilarli “darajalarda”
chegaraSandi va o'simliklar, hayvonot dunyosini to£liq muhofaza
qilish sharti qo‘yilib (tabiiy landshaftlar va betakror tabiiy
majmualar, o‘simliklar va hayvonot dunyosiga insonning aralashuvi
qat’iyan man qilinadi) qisman ekologik turizmda foydalanishga
ruxsat berildi.
Milliy parklar. Milliy park tushunchasi, uning vazifalari va
milliy parklardan turizm va rekreatsiyada foydalanish bo'yicha
birinchi 1933-yil Londonda “Afrika flora va faunasini muhofaza
qilish Konvensiyasi”da qabul qilindi. 1940-yili Dehlida milliy
parklaming hozirgi ta’rifi berildi.
Milliy parklar milliy va xalqaro ahamiyatga ega bo'lgan
betakror tabiatni va tabiiy landshaft obyektlarini, ekologik
tizimlami muhofaza qilish va ilmiy, rekreatsiya, dam olish,
madaniy-ma’rifiy tadbirlar o‘tkazish uchun moljallangan va
32
Mose Ingo. Sanfter Tourismusim Nationalpark Hohe Tauern. Vecbtaer Arbeitenzu
rGeographie un d Regional
Wissenschaft,
Band 6. Vechta, 1988. P. 267.
54
qo'riqlanadigan hududlar hisoblanadi. Milliy parklarning tarkibiy
ta’riflari quyidagi tavsiflardan iborat:
• Inson xo'jalik faoliyati aralashmagan bir yoki bir necha
ekologik tizimlardao iborat bolgan tabiiy majmualar yig'indisi;
• 0 ‘simliklar va hayvonot dunyosi bioxilma-xilligi o‘zining
turii-tuman va alohida etnik xususiyatlarga egaligi alohida ilrniy-
amaliy qiziqishga ekanligidan muhofaza qilinadi;
• Mahalliy tabiiy landshafitlar faqat shu hududlarni egallagan
bo'lib o‘zining betakror chiroyiga ega;
• Ekologik, geomorfologik va estetik beigiiari uchun davlatning
alohida muhofazasidagi hududlarga aylantirilgan;
• MiUiy parkka iimiy tadqiqotlar va tabiatni o‘rgani,sh
maqsadlarida kirishga raxsat beriladi;
• Milliy parklardan (davlatlarning qarori bilan) dam olish va
rekreatsiya, turizm maqsadlarida foydalanish mumkin.
Dunyodagi davlatiar o‘ziarining milliy parklaridan har xil
iartibda foydalanadilar. Shuning uchun ham dunyodagi milliy
parklarning tashkiliy, iqtisodiy va geografik xususiyatlarini bilib
olish zarur. Milliy parklar davlat va xususiy mulk egaligiga
qarashli bo‘lishi ham mumkin. Bundan tashqari ba’zi davlatlarda
milliy parklar xalqaro tashkiloilar ixtiyoriga ham beriladi. Hozirgi
vaqtga kelib milliy parklarning asosiy qismi deyarli davlat mulkiga
aylantirilgan.
Miffiy parklarnißg tashldl
1933-yil Londonda “Afrika
flora va faunasini muhofaza qilish Konvensiyasi”ning milliy parklar
bo£yicha qabul qilgan qaroridan keyin davlatlarda milliy parklarni
tashkil qilish birmuncha jonlandi. Ayniqsa, Afrika davlatlarida
XX asrda ko‘plab milliy parklar va tabiat qo‘riqxonalari tashkil
qilindi. Bu milliy parklar va tabiat qo'riqxonalari hozirgi kungacha
betakror tabiat muzeylari sifatida insoniyatga xizmat qilmoqda.
Afrikadagi eng katta milliy parklar Zair davlatida tashkil qilingan;
Salonga Upemba, Maiko,Virunga. Zairdagi Kafue milliy parkida
dunyodagi karkidon va begemotlarning eng ko‘p sonlari saqlanadi
va muhofaza qilinadi.
55
| 