va madanlyatnsng shakllanishi
Insonda
ekologik
bilim
va
ekologik
madaniyatning
shakillanishida
tabiat
qonunlarining
mohiyatini
anglash,
insonning o‘zi ham tabiatning biologik turi ekanligini tushunib
olishidir. Tabiat vayron qilinganda ham yashayveradi. Masalan,
o ‘rmonlar kesilib ketsa, havo, suv zaharlansa, ifloslansa,
hayvonot dunyosi qirilib ketsa va h.k.lar, lekin inson tabiatsiz
yashay oimaydi.
Insonda insoniy faoliyatlaraing kamol topishida tabiatning
tarbiyaviy ahamivati deyilganda, sof tabiatning kishilarda
olijanobSik, xushfe’llik, bag‘rikenglik, vatanparvarlik, ulug‘vorlik,
muloyimlik kabi axloqiy xislatlami uyg‘otishi va shakllantirishi
xususiyatlari tushuniladi. Tabiat qo'ynida tez-tez boiib turish
insoniy fazilatlaming kamol topishiga yordam beradi. Ekoturizm
muxlislarining eng ulug‘ xislatlari ham, ulami tabiat bag‘riga
chorlagan xususiyat ham, aslida ana shundan iboratdir. Inson o‘z
uyi bo'lgan tabiatga qancha ko‘p zarar yetkazar ekan, uning o‘zi
ham ma’naviy jihatdan qashshoqlashib boradi.
47
Tabiatni asrab qolishdek og‘ir muammoni yechishda insonni
ekologik savodxon, ekologik madaniyatli qilib tarbiyalashda ham
ekoturizmning ahamiyati beqiyosdir. Ekoturizmning ta’rifini
keltirishda xalqaro ekologik tashkilotlar, Butunjahon turizm
tashkiloti qayd qilgan muhim orniini hisobga oladi va tabiatni
asrab qolishda ekoturizmni rivojlantirishni eng muhim omillardan
biri deb hisoblaydi.
Ekologik savodxonlik va ekologik madaniyatning asosi
ekologik ong hisoblanadi. Ekologik ong tabiatni asrab-avaylashda,
unga ongli munosabatda bo'lishida, resurslaridan me’yorida
foydalanishda, tabiat inqirozining oldini olishda eng zaruri,
atrof-muhitni doimo toza saqlashda namoyon bo‘ladi. Insonda
ekologik bilim va ekologik madaniyatni shakllantirishda quyidagi
tamoyillar ma’nosini o‘rganish, tushunish va amaliyotda qo‘llash
tushuniladi:
1. Tabiatni “Ona yer” deb ardoqlash.
2. Bizga ma’lum bolgan “Olamda” birorta ham Yer
sayyorasining tabiatiga o‘xshash tabiat va hayot shaklining
mavjudligi aniqlanmaganligi.
3.
Tabiatning iqtisodiy ahamiyati deyilganda,
undagi
resurslardan moddiy manba sifatida foydalanishni tushunish.
4. Tabiatning ilmiy ahamiyati deyilganda insonning barcha
bilimlari negizida tabiatning jarayonlari asos bo‘lishi.
5. Tabiatning sog‘lomlashtirish ahamiyati deganda sof
tabiat boyliklarining va shifo beruvchi tabiiy modda hamda
jarayonlarining inson salomatligiga ijobiy ta’sir etishi.
6. Tabiatning tarbiyaviy ahamiyati deganda sof, haqiqiy
tabiatning kishilarda olijanoblik, xushfe’llik, vatanparvarlik,
UlugVorlik, muloyimlik kabi axloqiy xususiyatiarini uyg‘otish va
shakllantirish xususiyatlari tushuniladi.
7. Tabiatning estetik ahamiyati deyilganda, insondagi barcha
go‘zallik, mukammaliik, musiqa, tasviriy san’at, kuy-navo hislari
va ularga bo‘lgan ehtiyojlar tushuniladi.
8. Tabiat-inson-jamiyat yaxlit bir — yagona tizimdir.
48
Qayd qiîingan tamoyillardan ekoturizmni rivojlantirishda
foydalanish maqsadli bo‘ladi va muhim ahamiyat kasb etadi.
Ekologik tarbiyalanrnagan kishi tabiatdan uzoqlashib, hissiz bo'lib
qoladi. Bunday insonlar gullaming chiroyliligini his qilmasdan o‘z
uyiga yasama gullami keltiradi, tabiatdagi qushlaming sayrashini
his qiîmasdan o‘z uyini qushlaming portreti bilan toldirishdan
qanoatlanishadi. Shu tariqa u tabiatdan uzoqlashib ma’naviyjihatdan
qashshoqlashib boradi. Eng muhimi, insoniyatning ekologik ongi
dunyo tabiatini muhofaza qilishdagi chora-tadbirlarini muntazam
amalga oshirishda asosiy ijrochi omil hisoblanadi.
Hayotda ham, har qanday ishlab chiqarish sohasida ham ekologik
biiim va ekologik madaniyatning shakllanishi mamlakatimizda
ekoturizmni rivojlantirish muhim ahamiyatga ega hisoblanadi.
Ekologik bilim va ekologik madaniyatni shakllantirishni quyidagi
tizimda amalga oshirishda tavsiya qiiioadi30:
1. Ekoiogik taiim — sayyoramiz tabiiy boylikîari va yaqin fazoga
efolivotkorona munosabatda bolishi, insoniyatning tabiatdagi
ekologik jarayonlar bilan uzviy bog‘liqligini chuqur anglash ruhida
tarbiyalash va boshlangich o‘qitish.
2. Ekologik madaniyat — hozirgi va kelajak avlod hayotida
ekologik muammolar juda muhim ahamiyatga ega ekanligini
anglagan davlatlar va jahon madaniyatining rivojlanish bosqichi
va îarkibiy qismi.
3. Ekologik targ‘ibot — tabiiy boyliklarni maksima] holaîda
saqlab qolishni ta’minlovchi faktlar, qarashlar va g‘oyalarni
ommaviy axborot vositalari (gazeta, radio, TV, jurnal, ma’mzalar,
internet) orqali yig‘ish va keng chegaralarda tarqatish.
4. Ekologik o‘quv — kishilarda ekologik dunyoqarashni
shakllanüradigan va tabiatda insonlarning tutgan o'rni haqidagi
bilimlar bilan qurollantiradigan, tabiiy tizimlaraing ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanishidagi har bir insonning baxti saodatidagi
ahamiyatini tushuntirishga qaratilgan ekoiogik tarbiya, ia’lim,
m aium ot va targ‘ibot majmui.
“ Nigmatov A. N. Ekoiogiya huquqi sxemalar va tushunchalarda. - Toshkent, 1999,147-b.
49
Ekologik huquq, ekologik savodxonlik va ekologik bilim har
bir ishlab chiqarish yoki ta’lim sohasiga mosiashíi rilmaydi balki,
insonning komil inson bo‘lib yetishiga da’vaí qiladi. Ekoturizmning
o‘mini belgilashda asoslandiki, insoniyat oldidagi ekologik
inqirozni to‘xtatish va bartaraf qilishning eng samarali yo‘li
umuminsoniyatda ekologik huquq, ekologik tarbiya va ekologik
bilimni shakllantirishdir. Ekoturizmda ekologik tarbiya, ekologik
bilim va madaniyaíni shakllantirishda biriochi navbatda ekologik
boshqaruv íizimini ishlab chiqish zarur bo‘ladi. Ekologik boshqaruv
tizimi turizmning sohalari, tarmoqlari bo‘yicha har xil yo'nalishlarda
boiishi murnkin. Lekin “Ekologiya” fanining predmeti bu fanning
yangi tarmoqlari yo£nalishlari yuzaga kelganida ham o'zgaraiasdan
qolishi ma’lum, o‘zgarish mumkin ham emas.
Ta’kidlash lozimki, ekologik tarbiya, ekologik bilim va
ekologik madaniyal ishlab chiqarish sohalariga qarab o‘zgaxmaydi,
balki ekologik bilimli, ekologik madaniyatli kishi o‘z bilimlari
yordamida o‘zi ishlayotgan solían? ekologiyalashtiradi. Shu
o ‘rinda ham mamlakatimizda ekologik turizmni rivojlantirish
maqsadli, istiqbolli yo‘nalish boiib qolishi insonni tarbiyalashda
muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Ekoturizmda ham, ishlab
chiqañshning ’ barcha sohalarida ham inson ekologik bilim,
ekologik madaniyatni o‘rganish uchun ekologik huquq asoslarini
mukammal bilishi lozim boiadi.
Turizmda ekologik huquq asoslarini bilishning majburiyligi
shundaki, ekoturizm faoliyatidagilar asosan “kelib-ketuvchilar”
bolganligidan
turist
yoki
ekoturist
íabiatimizda
yoki
qo1riqxonalarda, betakror landshaftlarda bo'lganida va o'simliklar
olami ancha kambag‘al bo‘lganida ham tabiatni toptagani uchun
jazolánishini bilishi kerak. Ekologiya huquqi esa jamiyat (kishilar)
va tabiat o'rtasidagi o‘zaro ta’sir doirasi ekologik harakatlarini
tartibga solishning huquqiy tamoyillari va me’yorlarini o‘rganuvchi
ta’limot yoki fan sohasi hisoblanadi. Shuning uchun ham
ekologiya huquqining maqsadi — hozirgi va kelajak avlod uchun
tabiatni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish
50
doirasidagi jamiyatnmg ekologik munosabatlarini huquqiy tartibga
solish hisoblanadi.
Ekoturizmning mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy hayotidagi о‘mini
belgilashda yuqoridagi keltirilgan ma’lumotlar, tadqiqotlar
natijasida quyidagi umumlashgan xulosalar kelib chiqadi.
Ya’ni ekoturizm rivojlanishida ekoturizm faoliyatining ijtimoiy
hayotidagi o‘rni quyidagicha izohlanadi:
1. Turistlar bilimini, madaniyatini, ma’naviyatini umum-
madaniy, tabiiy ilmiy, ekologik bilim va ekologik xavfsizlik
bilimlari bilan tabiatning o‘zida boyitish va shakllantirish.
2. “Shahardagi” stress-charchoq holatdan chiqish va ehtiros,
hissiyotlami tiklash, soglomlashtirish.
3. Turistlarda noianish xalqlarning milliy yashash tarziga,
milliy urf-odatlariga, marosimlariga, vataniga do'stona mehr-
oqibatlarini shakllantirish31.
Tayaach so‘z va iboralan texnik daraja, ekologik rekreatsiya,
intellektual daraja, ekologik ong, ekologik madaniyat, stress hoiat.
Mavzuni o‘zlasMirish bo‘yicha savol va topshfriqlar:
1. Tabiaini asrab qolishda ekoiurizmm rivojlantirish eng muhim
omillardan biri ekanligi haqida prezentatsiyali ma’ruza tayyorlang.
2. Ekologik bilim va ekologik madaniyatni shakllantirish
tizimini tushuntirib bering.
3. Ekoturizm xaiqlar o'riasida do‘stona hamdo'stlik aloqalarini
yuzaga keltiradi” mavzusida ma’raza tayyorlang.
4. Ekoturizm tabiat va tabiiy resurslardan foydaianishning
yangi texnologiyalarini jalb qiladi” mavzusida ma’ruza tayyorlang.
5.
Shahardagi
“stress-charchoq”
holatdan chiqish va
ehtiros, hissiyotlami tiklash, soglomlashtirishda ekoturizmning
ahamiyatini tushuntiring.
6. Ekoturizmning iqtisodiy ahamiyatini belgilang.
7. Ekoturizmning ijtimoiy ahamiyatini belgilang.
" Храбовченко B.B. Экологический туризм. - Москва: “Финансы и статистика”,
2003. С. 172.
51
S-maraa. EKOLOGIK TURIZMNING RESURSLARI:
MÍLLIY PARKLAR, BIOSFERA VA TABIAT
QO‘MIQXONALARI, TABIAT BUYURTMÁXONALARI VA
TABIAT YOBGORLIKLA1I
Reja:
5.1. Dunyoda ekoturizmning resurslari. Milliy parklaming
tashkil qilinishi.
5.2. Tabiat qo'riqxonalari, íabiaí buyurtmaxonalari va íabiat
yodgorliklari.
| 