rekreatsiyani
amalga oshirish
ekanJigini mukammal tadqiq qilganlardan biri hisoblanadi. l.T.
Kol bo‘yicha «rekreatsiya» mehnaidan keyin imkoni boricha tabiat
bag‘rida qisqa (asosan yakshanba kuni, yoki bir necha kunJar)
muddatli dam olish hisoblanadi.
Rekreatsiya atamasi lotin tilida «recratio» — «tiklanish»
ma’nosini bildiradi. Fransuzlar bu so‘zni «récréation» deb
yozishadi va tarjimasini — ko‘ngilxusitlik, dam olish, ishdan
xoli holda harakailami o‘zgartirish va bu harakatîami amalga
oshiruvchi manziilaming tavsiilarini keltixishni tushunadi. Ikkala
holatda ham rekreatsiya atamasi insonning hayot faoliyatini tiklash
(bo'sh vaqtda) bilan birga o£sha bo£sh vaqtni o‘tkazish makonini,
manzilini ham bildiradi.
Turizm faoliyati asosan bo‘sh vaqtda amalga oshiriladi. Shuning
uchun ham
rekreatsiya
va
turizm
so‘zlarining ma’noîarini ko'rib
chiqishda — vaqtni samarali o‘tkazish bo‘yicha — ularning biologik
va ijtimoiy-iqtisodiy mazmunlarining mohiyatini anglab olishni
talab qiladi. «Dam olish» va «bo‘sh vaqt» har xil nisbatlarda —
biologik va ijiimoiy mazmunga ega. Ya’ni, «dam ohsh» ijtimoiy
muhitda, «bo‘sh vaqt» biologik muhitda amalga oshiriladi.
64 Kol
Ï.G.«Jamovaiy harakat va ular yaratgan ko‘ngü ochish xizmaîlari va
suv kurortlari» (1841) Ердавлетов С.P. География туризма. Алмати, 2000.
С. 330..
188
Rekreatsiya keng chegaralami hosil qiladi. Rekreatsiya qisqa
muddatli (ish vaqtida qisqa muddatli dam olish) va uzoq muddatli
bo‘tishi mumkin (ta’tillar, bayramlar, hafta oxiridagi dam olish).
Birinchisida ma’lum bir qolip-chegaradan chiqilmaydi (kundalik
ishdagi qisqa dam olish). Ikkinchisida har kuniik bir xil odatiy
faoliyat butunlay o‘zgaradi. Ya’ni reioreatsion faoliyat rekreatsion
sharoitga boradi.
Turizmrimg
ijtimoiy-iqtisodiy
mohiyati,
uning
ta’sir
doirasining kengligi, ommaviyligi va ahamiyati — bulaming
hammasi turizmni tushunish iboralari — «dam olish», «bo‘sh
vaqt», «rekreatsiya», «turizm» to‘planib hozircha bitta tushuncha
— turizmni tashkil qilmoqda. Lekin turistik faoliyat hamma
vaqt ham rekreatsiya boimaganidan, rekreatsiya ham hamma
vaqt turizm bo‘laolmaydi. Masalan, ishchanlik turizmi ishlab
chiqarish talablaridan kelib chiqib asosan ish vaqtida bajarüadi.
Bu turizm. Bu yerda turizm ishchanlik turizmini, rekreatsiyani,
bo‘sh vaqtni qamrab oigan. Bularning qisman uchrashuvi
rekreatsiya turizmini tashkil qilmoqda.
«Rekreatsiya», «rekreatsion faoliyat» va «rekreatsion xizmatlar»
tushunchalarining
ijtimoiy-iqtisodiy
mohiyatini
anglashda
insonning dam olish faoliyati bilan bog‘lik hodisalarni tushunish
lozim. Bu hodisalar esa insonning dam olish faoliyatining tasniflari
deb tushuntiriladi65:
1. Aniq jismoniy yuklama bilan bogMangan faoliyat (sport bilan
shug'ullanish, sayiga chiqish).
2. Havaskorük mashg'ulotlari faoliyati (ovga chiqish, baliq
ovlash, qo‘ziqorin va mevalar terish, har xil buyumlami to‘plash-
kolleksiya qilish.
3. San’at dunyosi bilan boglanish (teatrlarga, konsertlaiga,
muzeylaiga, badiiy galereyalarga borish.
4. Intellektual faoliyat (o£z ustida ishlash, gazetalar, jumallar,
adabiy kitoblar o‘qish, televideniya ko£rsatuvlarini kuzatib borish).
Â5
Ердавлетов C.P. География туризма: История, теория, методика,
практика. Алмати, 2000, С. 330.
189
5. 0 ‘z qiziqishi va tanlashi bo'yicha bo‘sh vaqtni o‘tkazish.
6. Faol ko‘ngil ochish (o‘yinlar, raqs) va sust ko'ngil ochish-
tomosha.
7. Qiziqish va qoniqish — zavq-shavq olish uchun sayohatga
chiqish.
Yuqorida qayd qilingan dam olish turlari majmuali holda yuzaga
chiqadi yoki bix-biri bilan bogiiq holda faoliyat ko‘rsatadi, ayniqsa
sayohat vaqtida bir-biri bilan bog‘liq holda birdaniga yoki ketma-
ketlikda amalga oshiriladi. Shuning uchun ham «rekreatsiya»,
«rekreatsion faoliyat» va «rekreatsion xizmatlar» atamalari mehnat
qilish xususiyatlari ü‘zgarganda, bo‘sh vaqtdan foydalanish tarkibi
va shakllari o‘zgarganda jismoniy jihatdan eng yaxshi dam tinchlik
emas, faoliyatning o ‘zgarishi deb tushunilgandagina alohida-
alohida ma’nolarga ega bo‘ladi.
Og‘ir mehnat dan keyin quwatni tüdash, tiklanish uchun dam
olish asosan yashash joyida amalga oshirilib kelinardi, hozir ham
shunday. Asta-sekinlik bilan sutkalik, haftalik, oylik va yillik
mehnat qüishning to ‘planib borishi natijasida inson o‘zini-o‘zi
avaylashi nuqtayi nazaridan dam olishni tobora samaraliroq
o'tkazishni xohlaydigan va buni «samaraîi o'tkazish» uchun
moddiy-iqtisodiy sharoitlar yaratilganidan keyin sanatoriya-
kurortlarni tanlay boshladi.
Shuning uchun ham bo‘sh vaqtni samarali o‘tkazishni,
insonning
hayotiy
faoliyatlaridan
kelib
chiqqan
tanlash
xususiyatlarining paydo bolishiga «relaeatsiya», «rekreatsion
faoliyat» deb qarash to£g‘ri bo‘ladi. Bundan keîib chiqadiki,
turizm tushunchasi rekreatsiya tushunchasiga nisbatan ancha tor
m a’noni, tor doirani hosil qiladi. Bundan xuiosa qilish rnumkinki,
insonning rekreatsiya faoliyati bo‘sh vaqt davomida amalga
oshirilgaoligidan «dam olish» yoki «dam» turizm, rekreatsiya,
ekskursiya tushunchalaridan yuqorida turadi.
Dam olish rekreatsiya mashg‘ulotlaridan iborat bo‘lib, bu
mashg‘ulot bilan uyda ham, uydan boshqa joyda ham shug‘ulianish
mumkin. «Rekreatsiyada» inson albatta o‘z uyidan rekreatsiya
190
makoniga borishi kerak. Bu borish o£zida «turizm va ekskursiyani»
birlashtiradi. Turran esa+dam olish turi+rekreatsiya turi, aniqrog‘i
turizm rekreatsiyaning bir qismi. Ekskursiya ham, dam olish ham
rekreatsiya — turizm.
Hozirda turizm sohasidagi tadqiqotchilar, turizm ta’iimidagi
tadqiqotchilar insonnmg «rekreatsiya faoliyati», «rekreatsion
faoliyat» atamalarini ko£proq ishlatishmoqda. «Relcreatsion
faoliyat» ruscha va o£zbekcha so‘zlardan iborat bolganligidan,
¿kkinchidan
«rekreatsion
faoliyat»
insonning
«rekreatsiya
faoliyati»ni anglatgani uchun «rekreatsiya faoliyati» atamasini
ko£proq adabiyotlarga kiritishimiz to £g£riroq bo'ladi. Agarda ikkala
atamani ham ishlatsak har ikkala atamaning rekreatsiyadagi turli
tavsiflami yaratishga to‘g‘ri keladi. Bunday tavsiflami yaratishning
iloji yo‘q. Chunki, bu ikkala atamaning tavsiflari ay nan bir xil
hisoblanadi.
Insonning rekreatsiya faoliyatlarini tasniflashni izohlash
uchun juda ko‘p hajmdagi m a’lumotlarni yozish mumkin.
Chunki, inson rekreatsiyani turizmning turlari bo£yicha ham
tanlashi mumJdn. Bunday holatda rekreatsiyaning faoliyatlarini
tasniflash qayd qilganimizdek, juda katta hajmlarni oladi.
Shuning uchun ham rekreatsiya faoliyatini jamoaviy tasniflash-
guruhlash ancha tushunarli hisoblanadi.
Rekreatsiyaning
jamoaviy tasnif- gumhlari66.167:68;
| 