II BOB. MAKTAB O'QUV REJASIDA TEXNOLOGIYA FANINI TARIXIY TARAQQIYOTI
2.1.. O’rta osiyoda yoshlarga Texnologiya ta`limini berishning tarixi.
1920 yil xali maoif xodimlari tamonidan ukitishning kompleks, biroz keyinirok esa proekt (loyixa) sistemasi poydo buldi: Proekt sistemasiga binoan matematika, ximiya, biologiya va boshko ukuv predmetlariga oid bilim elementlari ukuvchilarga beriladigan mexnat topshiriklari otirafiga gruppalash boshlandi.
Masalan, bogda ura kozish topshirigini olgan ukuvchilar uni bajarish uchun koncha tupurok chikarib tashlashni xisoblashlari ( matematika), ura konturini belgilashlari (chizmachilik) tupurok xarakteri bilan tan olishlari (geografiya) kerak edi. Ukuv protsessining bundoy tashkil etishda ukuvchilarni fan asoslaridan sistemali bilimlar bilan kirollantirishni iloji yukligi mutloko ravshan. Mexnat ta`limining uzi xam xech narsa yutmagan, chunkiy u yakin sistemasiz olib borilgan, vaktincha iktisodiy topshiriklar bilan boglik bulgan.
1932 yilda Boshlangich va urta maktablarning ukuv programmalari va rejimi tugrisidagi karorida maktablarda fan asoslarini predmetli utish ishlandi, ukuv rejasiga boshka ukuv predmetlari bilan bir katorda mexnat ta`limi xam mustakil predmet bulib kirdi.
1937 yilda maktablarda mustakil ukuv predmeti sifatida mexnat ta`limi tugatildi.
1952 yil mexnat ta`limiga jamoatchilik e`tibori koratildi. Maktabda politexnik ta`lim va mexnat tarbiyasini rivojlantirishning zarurligi kursatildi.
1954 yili mexnat ta`limini urta maktab ukuv rejasiga usib kelaetgan esh avlodni kamol toptirish vositalaridan biri sifatida kiritildi.
1998 yili Uzbekiston Respublikasida umumiy urta ta`limini tashkil etish tugrisida Uzbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining Karorida umumiy urta ta`limning ta`lim dasturlari: ukuvchilarning muntazam bilim olishini, ulorga bilim olish ixtiejini rivojlantirishni, asosiy ukuv ilimiy va umum madaniy bilimlarini takomillashtirishni ukuvchilarda mexnat kunukmalarini, mustakkil ijodiy fikirlash kasb tanlashga atrof olamga ongli munosobatni xosil kilishni, yuksak ma`naviy –aklokiy fazilatlarni tarbiyalashni, uz Vataniga va xalkiga sodik fukoroni shakllantirish masalalari konunda uz aksini topgan.
Mexnat ta`limining mazmunini yunalishliridan biri bolada va usmurda inson mexnoti xakida va uning mexnati bilan yaratilgan buyumlar tugrisida, ishlab chikarish muxidi , materiallarni ishlash texnologiyasi, moddiy ishlab chikarish iktisodi xakida tasvurlar xosil kilishga kompleks endoshishni talab kiladi.
Umum ta`lim maktablarida mexnat ta`limi fanini ukitishning moxiyati, mazmuni, maksadi, vazifalari, tamoyillari va boshka mezonlarini belgilaydi. Maktablar uchun dastur Uzbekiston Respublikasi Oliy Majlisinig 1999 yil 14-15 aprelda utkazilgan birinchi shakrik 14 sessiyasida Prezident I.A.Karimov nutkida belgilab berilgan ta`lim soxasini rivojlantirishning xozirgi dolzarb masalalari, barkamol avlodni vatanparvar, mexnatsevar, ilmli bulishini ta`minlash yuzasidan vazifalarga, Uzbekiston Respublikasining «Ta`lim tugrisidagi» Konuni va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» asoslariga binoan ishlab chikilgan. Maktablar uchun dastur 1998-99 ukuv yilida respublikaning belgilangan maktablarida mexnat ta`limi ukuv fanidan utkazilgan tajriba-sinov ishlari natijalariga binoan tuzilgan.
Umumiy urta ta`lim maktabida mexnat ta`limi fanini ukitishning maksadi-o’quvchilarni akliy va jismoniy mexnat turlari, jarayonlari xamda kasblar bilan tanishtirish, ularda dastlabki mexnat kunikmalari va malakalarini, mexnatga qizikish va mexnatsevarlikni shakllantirish, ularni mexnat va kasblarni kadrlashga, ularnining axamiyatini tushinishga urgatish xamda kasb tanlashga tayorlash orkali ularning kasbgacha tayorgarligini amalga oshirishdan iborat.
Ushbu maxsadni amalga oshirish uchun kuyidagi ta`limiy- tarbiyaviy va rivojlantiruvchi vazifalarni bajarish lozim buladi.
Ta`limiy vazifa- ukuvchilarning barkamol shaxslar bulib shakllanishlari uchun ularga mexnat jarayonlari, kasblar, umumiy texnologiya, texnologiyava ishlab yaikarishning ilmiy asoslarini urgatish, ularni kasb tanlashga yunaltirish, kamida uchta kasb bilan dastlabki tanishtirish orkali ularning kasbgacha tayyorgarliklarini amalga oshirish va kasb-xunar kolledjlarida ta`lim olishga tayyorlashdan iborat.
Tarbiyaviy vazifa-ukuvchilarning mexnat kunikmalarini shakllantirish jarayonida mexnat va kasbga munosabatlarida yukori axlokiy sifatlarni, mexnatsevarlik, vatanfarvarlik va tadbirkorlikni rivojlantirib borishdan iborat.
Rivojlantiruvchi vazifa- mexnat ta`limi mashgulotlari jarayonida ukuvchilarga akliy, jismoniy, axlokiy, badiy estetik tarbiya va ta`lim berish, kasbgacha tayyorgarliklarni amalga oshirish orkali ularning barkamol shaxslar bulib etishishlariga yordam berishdan iborat.
Mexnat ta`limi fanining mazmuni shartli ravishda uchta, ya`ni mexnat ta`limi tayyorgarligi, kasblar buyicha tayorgarlik va kasbgacha maxsus tayyorgarlik kismlariga bulinadi. Bu kismlar xar bir dars va mashgulotlarning tarkibiga singib ketgan buliu, ularning ukituvchilar va uslubchilar tomonidan ilmiy uslubiy nuktai nazardan xisobga olingan xolda taxlil kilib borilishi mexnat ta`limi mashgulotlarining anik maksadga yunaltirilgan bulishini ta`minlaydi.
Mexnat ta`limining yunalishlari maktab atrofidagi karxona , tashkilot va kasb-xunar kolledjlarida keng tarkalgan soxalar, kasblarga muvofik tanlab olinadi. Shunga kura xar bir maktabda mexnat ta`limining kuyidagi yunalishlari asos kilib olinishi mumkin:
-yogoch va unga ishlov berish texnologiyasi:
-metall va unga ishlov berish texnologiyasi;
-gazlamaga ishlov berish texnologiyasi;
-pazandachilik asoslari;
-kishlok xujalik asoslari va boshkalar.
5-7 sinflarda ushbu yunalishlardan ayrimlari tanlanadi va 8-9 sinflarda shu tanlangan yunalishlarga muvafik xolda ishlab chikarish asoslari va kasbga yunaltirish kursi ukitiladi.
Shark mutafakkirlarining pedagogik goyalari uzok utmishga borib takaladi.
Urta Osiedan utgan kadimiy Buyuk ipak yuli, Xitoy, Vizantiya Xindiston Shaxarlari bilan boglanib madaniyat va san`atni rivojlantirishga, ilimga bulgan kizikishga aloxida e`tibor berilishini takozo etadi.
Bu esa uz navbatida Mexnat kilishga munosabatni uzgartirib rakobatga arzigulik kishlok xujaligi maxsulotlarini ishlab chikarishni kup tarmokli xunardmanchilik ishlarinit akomillashtirib ma`naviy madaniyatni yuksalishiga olib keladi.
Farobiyning insoniy fazilatlar tugrisidagi ta`limotidan kuydagi muxim xulosolarga kelish mumkin.
Inson uz moxiyati bilan ijtimoyidir, ya`ni jamiyatda uzora munosobat , uzaro erdam jaraenida inson bulib etishadi. .Bu jamiyat insonlarning uzaro birikichi erdamida insonning uz moddiy extiejlarini kondirishga bulgan intilishi natijasida vujudga keladi va jamiyatdan tashkarida, insonlar kollektividan ajralgan xolda, uzaro erdamsiz uz extiejlarini kondira olmayda.
Inson uzining barcha kabiliyatlarini yuksak kamolatga erushuv etuk bilish mukammalikka erushuv uchun sarf kiladi va bu yulda uzini kurshagan tabiat xadisalaridan foydalanadi, ularni uziga singdiradi, buning uchun ilim fanni, turli xunarlarni urganadi.
Farabiy shuning uchun xam ta`lim tarbiya masalalariga juda katta e`tibor berib, insoniy fazilatlarga erushuv, oliy maksad va kamoladga erishuv ta`limda, mexnat va akliy tarbiyaga ega ma`suliyatli va mukim urin ajiratadi.
Al Xorazmiy, Al Roziylarning pedagogik karashlarida xam jamiyatning rivojlanishida ta`lim tarbiyaning urni esh avlodlarni tarbiyalashda kasbkorlikning, xunarmandchilikning ijobiy ta`siri insonlarning kundalik xayoti ixtiyojlarni kandirishga xizmat kilishlari zarurligini targibot kilganlar.
IX-XII asr urtalarida turli fan soxalarida keng kulamda rivojlanish insoniyat tarixida buyuk entiklopedik xisoblanadigan olimlar bilan boglikdir.
Ibn Sinoning ta`lim tarbiega oid fikr muloxazalari uning bizgacha etib kelgan juda kup asarlari orasida tarkok xolda saklanib kolgan.
Ibn Sinoning tavsiya kilgan tarbiya va ta`limi kuydagilarni uz ichiga oladi.
Akiliy tarbiya.
Jismoniyy tarbiya.
Estetik tarbiya.
Axlokiy tarbiya.
Mexnat taribyasi (xunar urgatish)
Ibn Sino shuni xam oloxida uktiradi ki, oila a`zolarining xammasi shugullanishi zarur, biror kishi sababsiz bekor yurmasin. Ibn Sinoning barcha jamiyat a`zolarining ishlab chikarish mexnati bilan shugullanishi kerakligini talab etadi. Xunarmand dexkonlarining mexnati uluglaydi va jamiyatga xam modiy xam ma`noviy zarar etkazadigan kishilarni kattik karalaydi.
Ibn sino fikiricha bolaga, ma`lum bir kasib xunar urgatishzarur. Bola kasib-xunarni ma`lum darajada uzlashtirib bulgandan keyin uni usha paytlardan boshlab uz – kasib xunaridan foydalanishi va mustakil xaet kechirish urgatish lozim.
Beruniy mamlakatning obodonligi ilm fanining ravnakiga boglik bulsa, eshlarning baxt saodati va kamolotini uning bilishi va ma`rifatida deb biladi. Shuning uchun xam olim, eshlarni ilim ma`rifatiga chorlaydi. Beruniy eshlardan raxmdil, mexribonkishilarga iltifotli, xarixox bulishni najotsiz odamga kul chuzishni, mokkolik ayerlik, adalotsizlik, juratsizlik, boylikka xirs kuyish kabi sifatlarga yul kuymaslikni talab etadi.
XVII-XV asrlar davomida Rumiy, Ulugbek, Ali-Kushchi, Lutfiy, Jomiy, Navoiy kabi uluglar tabiy matematik fanlarni rivojlantirishga nixoyatda katta xizmat kilganlar.
XVI-XVIII asrlarga kelib Urto Osie xalklarini boshka mamlakatlar bilan savdo sotik ishlari fan va madaniyat soxalarida bar muncha yutuklarga erishishga sababchi buldi. Bu uzgarishlar jamiyatning ta`lim- tarbiya soxasida xam ma`lum uzgarishlarga olib keldi.
Xamza Xakimzoda Nieziy, Minnavar kori Abduroshidxonov, Okiljon Shorofiddinovlar yangi maktablar ochib , u erda ta`lim tarbiyani mexnat ta`limi bilan kushib olib borganlar.
Bizning ata-bobalarimiz bolani tugilishidan tarbiyaga urgatib borgan, masalan tugilgan shakolakni shiniktirish maksadida kul, oyoklarini xarakatlantirgan, buyinlarini shuzib togangning uy kayda dep togasining yakin inson ekanligini bildirgan. Tish chikkandan sung tishi chikkan bolaga shaynab berma, uzi mexnat etib esin dep chaynab bermagan. Oyogi chikkandan sung uni narsalarni olib kelish vazifalarini bergan. Kiz, ugil bolalarga uzlariga tegishli vazifalarni bergan. Kizlar uy yumushlarini, ugil bolalar uydan tashkarida mollarga karash, kishlok xujaligi ishlari, otlarga karash ishlariga jalb etgan, sababi ugil bolalar mard, jasur bulib etishishini istagan, ularni kiz bolalarning ishlarini ishlatmagan. Shunday kilib mexnat tarbiyasini bergan.
Uchunchi bosqich-2005 va keyingi yillarga mo`ljallangan bo`lib, unda to`plangan tajribalarni tahlil etish va umumlashtirish asosida o`zgaruvchan ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlarni e`tiborga olgan holda kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish va yanada rivojlantirish zarur.
— ta`lim tizimini tuzilishi va mazmun jihatdan isloh qilish uchun o`qituvchi va murabbiylarni qayta tayyorlash;
Bu borada Xalq ta`limi tizimi rahbar va pedagog xodimlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirishning samarali tizimiga bosqichma-bosqich o`tish haqida 2005 yil 10 noyabrь ¹35 O`zbekiston Respublikasi Xalq ta`limi Vazrligining hayat majlisi qarorida “2004-2009 yillarda Maktab ta`limini rivojlantirish Davlat umummiylliy dasturi”da xalq ta`limi tizimi rahbar va pedagog xodimlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirishning samarali tizimini yaratish vazifasi qo`yilgan. Hozir amalda bo`lgan malaka oshirish tizimi ta`limi islohatlari, bozor iqtisodiyoti va jamiyati demokratlashtirish jarayoning rivojlanish darajasiga mos ravishda takomillashtirishni talab etmoqda. Shu munosabat bilan rahbar va pedagog xodimlarning kasbiy-pedagogik tayyorlik darajasini tahlili asosida tabaqalashtirilgan dasturlar va yakka tartibdagi buyurtmaga asoslangan tizimga o`tishi zaruriyati to`g`rildi. Bu vazifani amalga oshirish maqsadida “Xalq ta`limi rahbar va pedagog xodimlarni qayta tayorlash va malakasini oshirishning yangi tartibi” ishlab chiqildi, bunda har bir xodimning pedagogik va rahbarlik faoliyatiga ilmiy-metodik jixatdan tayyorgarligi tahlil qilinib, kamchiliklarga barham berish maqsadida o`z ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda tanlab olish mumkun bo`lgan malaka oshirish turlari belgilandi. Xalq ta`limi rahbar va pedagog xodimlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish kurslarining tayanch o`quv rejalar 12,18 kunlik o`quv rejalari mutaxassis va 2 toifalilar uchun 1nchi va Oliy toifalar uchun 12 kunlik tayanch o`quv rejalari, shuningdek maqsadli, pedagogik texnologiyalarni o`rganish bo`yicha, ahborot kommunikasiya texnologiyalari va ulardan foydalanish, mualliflik malaka oshirish kurs tayanch o`quv rejalari bo`yicha malaka oshirish va qayta tayyorlov kurslari o`tkazilmoqda. Shuningdek Xalq ta`limi muassasalarida faoliyat ko`rsatayotgan pedagoglarni turdosh mutaxassislikka qayta tayyorlash tartibi ham amalga oshirlmoqda. 2006 yil 4 fevralda rahbar va pedagog kaadralarni atestasiyadan o`tkazish va ularga malaka toifalarini berish tartibi to`g`risida.
Nizom chiqqan. Ushbu nizom O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 25-noyabrdagi “Xalq ta`limi xodimlari mehnatiga haq to`lash tizimini takomillashtirish va uni moddiy rag`batlantirishni kuchaytirish chora-tadbirlari to`g`risida”gi PK-227-qarori va O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2005 yil 21 dekabragi “Xalq ta`limi xodimlari mehnatiga haq to`lashning takomillashtirilgan tizimini tasdiqlash to`g`risidagi 275-qaroriga muvofiq idoraviy bo`ysinshlardan qat`iy nazor, xalq ta`limi tizimidagi davlat ta`limi muassasalari rahbar va pedagog kadrlarni atestasiyadan o`tkazish va ularga malaka toifalari berish tartibini belgilashdi.
O`zbekiston mustaqilligining dastlabki kunlaridan boshlab jamiyatdagi demokratik o`zgarishlarning iqtisodiyoti larqoror rivojlantirishning, rkspublikani jaxon xamjamiyatiga interrasiyalashuvning zarur va majburiy sharoit sifatida ta`lim soxasining islox qilish siyosiy izchillik bilan amalga oshirilmoqda. kadrlar tayyorlash milliy dasturi muoffaqqiyatli amalga oshirilmoqda. Maktab ta`lim tizimini tubdan yaxshilash, eng yuqori zamonaviy talablarga mos keladigan o`quv-moddiy bazasi va ta`lim standartlarini shaklantirish, yashash joyidan qat`iy nazar, qishloq va shaxar maktablarining moddiy bazasi xamda tamirlanish darajasidagi tafovutlarni bosqiyama-bosqich bartaraf etish, mehnat ta`limini o`qitishda moderenezasiyalashagan o`quv dasturlari asosida mehnat ta`limini o`qitish. Buning uchun maktablarni zamonaviy o`quv va laborotoriya uskunalari kompyuter texnikasi, darsliklar va o`quv-uslubiy materiallar bilan ta`minlash lozim. Ta`lim tizimida qo`llanilayotgan o`quv standartlari va o`quv dasturloarini takomillashtirish miliy maqsadi - ta`lim soxasini tubdan islox qilish, uni o`tmishdan qolgan mavkuraviy qarashlar va sarqitlardan to`la xalos etish, rivojlangan demokratik davlatlar darajasida, yuksak manaviy va axloqiy talablarga javob beruvchi yuqori malakali kadrlar tayyorlash milliy tizimni yaratishdir. Umumiy o`rta talim Davlat talim standart va o`quv dasturida mehnat yo`nalishlari bo`yicha mashg`ulotlarni tashkil qilish va o`tkazish ketma-ketligi maxalliy sharoit va imkoniyatlar xisobga olingan xolda o`qituvchi tomonidan xal qilinadi. Mazkur o`quv dasturi asosida olib borilayotgan o`kuv-tarbiya ishlari natijalarini o`quvchilarning o`zlashtirishlarini aniqlash va nazorat qilish Davlat ta`lim tsandart asosida amalga oshiriladi.
Umumiy o`rta talim DTS joriy etish zarurligi milliy kadrlar tayyorlash sifatini oshirish, miliy umumiy o`rta ta`limni xalqaro darajaga olib chiqish, uning bundan buyon tubdan qayta qurish ishlarini xisobga olgan faoliyat ko`rsatish talim dasturi va o`quv metodik majmualarini yangi mazmun bilan boyitish, tashkilish boshqaruv faoliyatini tub demokratik va gumanistik tamoyillar asosida shartlanadi.
1999-2000 o`quv yilidan boshlab UUT/DTS ni umumiy o`rta talim muossasalarida o`qo`v dasturlari birgalikda quyidagicha bosqichma-bosqich joriy etiladi. Ta`lim to`g`risidagi qonunda va 1998 yil 13-maydagi 203-sonli qarorini bajarish maqsadida:
-1999 - 2000 o`quv yili 5 - 6 sinflar.
- 2000 - 2001 o`quv yili 7 - sinflar.
- 2001 - 2002 o`quv yili 8 - sinflar.
- 2002 - 2003 o`quv yili 9 - sinflar.
Mazkur o`quv dasturi asosida olib borilgan o`quv-tarbiya ishlari natijalari, o`quvchilarning o`zlashtirishlarini aniqlash va nazorat qilish DTS asosida amalga oshiriladi. UUT maktablarining 5-9 sinflarida o`kuvchilar soni shaxar maktablarida 25 va undan ortiq, qishloq maktablarida 20 va undan ortiq bo`lsa, mehnat talimi darslari shu sinfdagi o`quvchilarni ikki guruxga ajratilgan xolda olib boriladi. Dasturdagi mehnat yo`nalishlari bo`yicha mashg`ulotlarni tashkil qilish va o`tkazish ketma-ketligi maxalliy sharoit va imkoniyatlar xisobga olingan xolda o`qituvchi tomonidan xal qilinadi.
Mehnat ta`limini talablaridan quyidagilar:
O`quvchilar mehnat ta`limiga oid quyidagi bilim, ko`nikma va maalakalarni egallashlari shart:
- Politexnik dunyoqarashga ega bo`lish.
- Umummehnat bilim, ko`nikma va malakalarini egallagan bo`lish.
- K/X gi va maishiy soxalardagi ishlab chiqarish asoslari xaqida bilim va dastlabki yo`nalishlarga ega bo`lish.
- Materiallarga badiiy ishlov berish ko`nikmalariga ega bo`lish.
- Uy-ro`zg`or asboblaridan va gazdan xavfsizlik qoidalariga rioya qilgan xolda foydalana olish.
- Elektrotexnik (uy-ro`zg`or asboblarini tuzatish) ko`nikmalariga ega bo`lish.
- Sodda duradgorlik ishlarini bajara olish.
- Kundalik turmushda zarur bo`ladigan bichish-tikish ishlarini bajara olish.
- Pazandachilik maxoratini egallash.
- Uy tutish madaniyatiga (uyni did bilan bezash).
- Oila iqtisodiyoti (oila byujeti - kirim - chiqimi, oilada mehnat taqsimoti, oilaviy ishlab chiqarishni tashkil etish) ko`nikmalariga ega bo`lish .
- O`zbekistondagi kasb-xunarlar xaqida bilimga ega bo`lish.
- Ayrim kasblar bo`yicha dastlabki mehnat ko`nikmalarini egallash.
Maktablarda mehnat talimining yo`nalishlari maktab atrofidagi korxona, tashkilot va kasb-xunar kollejlarida keng tarqalgan soxalar kasblarga muofiq tanlab olinadi, shunga ko`ra xar bir maktabda mehnat ta`limining quyidagi yo`nalishlari asos qilib olish mumkin:
- YOg`och va unga ishov berish texnologiyasi
- Metall va unga ishlov berish texnologiyasi
- Gazlamalarga ishlov berish texnologiyasi
- Pazandachilik asoslari.
- Qishloq xo`jalik asoslari va boshqalar. 5-7 sinflarda ushbu yo`nalishlardan ayrimlari tanlanadi va 8-9 sinflarda shu tanlangan yo`nalishlarga muofiq xolda ishlab chiqarish asoslari va kasbga yo`naltirish kursi o`tkaziladi. Mehnat talimi bo`yicha DTS umumiy o`rta ta`lim maktablarida mehnat talimi va kasb tanlashga yo`naltirishning tayanch mazmuni xamda makktabni bitirgan o`quvchilarning mehnat ta`limi fanidan tayyorganlik darajasining me`yorlari ifodalanadi. Ushbu standart UUT maktablari uchun mehnat ta`limi fanidan o`quv dastur, o`quv metodik qo`llanma va boshqa rasmiy me`yoriy materiallarini ishlab chiqish, o`quv tarbiya jarayonini tashkil etish xamda ilmiy tadqiqodlar olib borish uchun zarur me`yoriy xujjatlardir.
Umumiy o`rta ta`lim maktablari uchun rejasi davlat standartlarining tarkibiy qismi bo`lib, u talim soxasini me`yorlashga xamda maktabning moliyaviy ta`minotini belgilashga asos bo`ladigan davlat xujjatidir tayanch o`quv rejasi o`quv predmeti bo`yicha beriladigan ta`lim mazmuni o`quvchilarga etkazish uchun ajratigan o`quv soatlarning minimum xajmdagi miqdorini ifodalaydi. U xar bir sinfda muayyan o`quv predmeti bo`yicha davlat standarlariga muofiq berilgan ta`lim mazmunini aniqlashga asos bo`ladi.
2.2.O`quvchilarni tayyorgarlik darasiga qo`yiladigan majburiy
|
