Yaxlit metallarda uyurmali toklar hosil bo’ladi. Bunday toklar biologik
organlarda ham hosil bo’lishi mumkin. Fizioterapiyada uyurmali toklar yordamida
terining ba’zi qismlarini isitishda foydalanadilar (induktoterapiya).
Magnit maydoni yordamida qoramollar yutgan temir buyumlarni oshqo-
zondan olish mumkin.
Baland kengliklarda qutb yog’dusining ko’plab hosil bo’lishi, yer magnit
maydonining ta’siri bilan tushuntiriladi. Kosmosdan yerga uchib kelayotgan
zaryadli zarrachalar yerning magnit ta’sir doirasiga
tushadi va maydonning kuch
chi-ziqlari bo’ylab, ularga «o’ralgan» holda harakatlanadi. Yer magnit maydo-
nining konfigurasiyasi shundayki, zarralar yerga asosan qutb sohalarida
yaqinlashadi va erkin atmosferada yolqin razryad hosil qiladi. Rus olimi
Chijovskiy
ko’plab biologik jarayonlarning davriy takrorlanishini aniqladi. Bu esa
quyosh aktivligi o’zgarishi bilan bog’liqdir. Hayvonlar va hashoratlar
populyatsiyasi, epidemiyalarning takrorlanishi, bir davrdan boshqa
davrda
hayvonlarning ko’chishi, inson va hayvon qon to’qimasi tarkibining o’zgarishi,
tug’ilish va o’lish, hattoki avtomobil halokatlari va travmatizmning o’zgarishi ham
magnit bo’ronlariga bog’liq ekan. Magnitobiologik effektlar asosan quyidagilardan
iborat: 1. Doimiy magnit asosan tomirlarga, jigarga, o’pkaga ta’sir qiladi. 2.
Leykosit va eritrositlar ko’payadi. 3. Miyaning elektr aktivligi oshadi. 4.
Hayvonlar harakatchanligi oshadi. Baliq va qushlarda
4
10
4000
Tl. magnit
maydonda to’la harakati to’xtaydi. Yerning o’rtacha magnit maydoni
4
10
7
,
0
Tl.
iboratdir.
Qonning turli tomirlardagi tezligini o’lchash uchun maxsus elektro-magnit
hisoblagich ixtiro qilingan. Bu qurilma zaryadlangan zarrachalarning magnit
maydonidagi harakatiga asoslangan. Qonda juda ko’p zaryadli ionlar mavjud.
Masalan, qon plazmasida 145 mmol/l Na
+
ionlari, 125 mmol/l C
-
ionlari mavjud.
Boshqa ionlar konsentratsiyasi ancha kam, faraz qilaylik ma’lum miqdor bir
zaryadli ionlar arteriyada
tezlik bilan harakat qilayotgan bo’lsin va u magnit
maydoniga joylashtirilsa, bu ionlar arteriyaning turli tomonlariga harakatlanadi.
Arteriyada U potensiallar farqi hosil bo’ladi. U holda tezlik
Bd
U
(1.71)
Demak, qon harakati tezligini o’lchash uchun potensiallar farqini bilish zarur.
d – qon tomiri diametri.
Erkin radikallar – molekula yoki molekulaning bir qismi bo’lib, u
konpensasiyalanmagan elektron spinga ega.
Erkin radikalning magnit momenti mavjud, shu sababli to’g’ridan-to’g’ri
magnit kirituvchanlikni o’lchash yo’li bilan erkin radikalni aniqlash mumkin. 1944
yilda Zavoyskiy
elektron paramagnit rezonans usulini aniqladi. Bu usul moddaning
magnit xossasi bilan bog’liq elektromagnit energiyaning yutilishiga, ya’ni elektron
va atom Yadrosi magnit xossalariga asoslangan. EPR
yordamida biologik
tizimlarda erkin radikallarni aniqlash mumkin.
Silliq sirtli urug’larni (beda, zig’ir, yo’ngichka) yovvoyi o’tlarning g’adur-
budur sirtli urug’lardan tozalaydigan urug’ tozalash magnit mashi-nasini ishlashi
ham ferromagnit xossalariga asoslangan. Bu urug’lar aralashmasiga ferromagnit
kukunlar aralashtiriladi. Ular yovvoyi o’t urug’lari g’adur-buduriga kirib qoladi va
elektromagnit barabaniga tortiladi.
Yerdagi hamma tirik jonzod kuchsiz statik elektr maydoni (SEM) ta’siridadir.
Bu elektr maydoni yerdagi ortiqcha manfiy zaryadlar tomonidan hosil qilinadi. Yer
shari o’tkazgich sifatida va atmosferaning Yuqori o’tkazuvchan qismlari ionosfera
musbat zaryadi toklardan iborat bo’lib, sferik kondensatorni hosil qiladi va elektr
maydon kuch chiziqlari ionosferadan yerga qarab yo’nalgandir. Yer elektr
maydoniga undagi o’tkazuvchilarning hajm bo’ylab taqsimlanishi va
atmosfera
sharoitlari ta’sir ko’rsatadi. Yer sirtida o’rtacha maydon kuchlanganligi taxminan
150V/m. ga teng bo’lib, momaqaldiroq vaqti yuzlab marta oshadi.
XX-asrda Yuqori kuchlanishli elektr liniyalarining ishga tushishi SEM
kuchlanganligini 5 – 20 kV/m gacha oshirdi. Shu sababli
bu maydonning tirik
organizmga ta’sirini o’rganish muhimdir.
SEM yordamida ishlov berilgan urug’lar o’suvchanligi tezlashganligi
aniqlangan. XVII-asrda SEM yordamida davolash (franklinizasiya yoki statik
dush) usullari ixtiro qilingan. Ular qo’llanilganda odam yoki hayvon 50kv
kuchlanishli elektrodlar orasiga joylashtiriladi. Bu usul asab va boshqa
kasalliklarni davolashda ishlatiladi, lekin hozirgacha bu maydonning tirik
organizmga qanday mexanizm orqali ta’sir qilishi ma’lum emas. Fizik nuqtai
nazardan olganda SEM to’qima va molekulalar tarkibidagi hujayraning
qutublanishi bilan aniqlanadi, ya’ni jism sirtida elektr zaryadlari paydo bo’ladi va
o’tkazuvchi qismlarda mikrotoklar hosil bo’ladi. 10 kV/m dan Yuqori bo’lgan
kuchlanganlikda elektr maydon DNK molekulalardagi zanjirlarning uzulishiga olib
keladi va xromasomalarning ajralishiga sabab bo’ladi.
Xuddi, SEM kabi yerdagi har bir jonzod doimiy magnit maydon (DMM)
ta’sirida hamdir. Yerning magnit maydonining kelib chiqish sabablari aniq
bo’lmasada, uning asosiy xarakteristikasi ma’lumdir.
Geomagnit maydonning o’rtacha qiymati taxminan
4
10
7
,
0
Tl ga teng. Lekin,
yerdagi ayrim anomaliyalar tufayli ba’zi joylarda magnit maydon induksiyasi
4
10
2
Tl gacha ham yetishi mumkin. Yerning magnit maydoniga asosiy sabab yer
tubidagi jarayonlardir, lekin bundan tashqari ionosferadagi elektr toklar ham unga
ta’sir ko’rsatadi. Bular ichida eng kuchli ta’sir quyoshda bo’ladigan magnit
bo’ronlaridir. Eng ko’p ma’lum bo’lgani 11 kunlik davriy sikldir. Lekin 27 kunlik
sikl ham mavjud. Gravitatsion maydon kabi geomagnit maydon ham biosferaga
ta’sir ko’rsatadi. Keyingi vaqtlarda magnit maydonning tirik organizmlarga
biologik ta’siriga e’tibor qaratilmoqda.
Olimlarning ko’p yillik izlanishlari tirik organizmda magnit maydoni ta’sirida
quyidagi o’zgarishlar bo’lishi mumkinligini aniqladi.
1. Qonning magnitogidrodinamik tormozlanishi. Magnit maydoni ta’sirida
biologik suyuqliklarda induksion toklar paydo bo’lib qon harakatini to’xtatadi.
2. Magnit maydoni ta’sirida bo’lgan nerv tolasi orqali harakatlanadigan elektr
impulsiga Amper kuchi ta’sir qiladi va tola egiladi. Bu holda o’zinduksiya toki
hosil bo’ladi va Lens qonuniga binoan to’xtaydi.
3. Nerv tolasida hamma molekulalar magnit momentiga ega bo’lib, ba’zi
molekulalarni magnit momenti ancha katta bo’ladi. Ularning magnit maydoniga
mexanik moment ta’sir qiladi va uni ma’lum yo’nalishda oriyentirlaydi. Biologik
aktiv molekulalarda bo’ladigan o’zgarishi biokimyoviy reaksiya kinetikasi va
biomembrana singdiruvchanligiga ta’sir ko’rsatishi mumkin.
Doimiy magnit maydondan veterinariyada ko’p maqsadlarda foydalaniladi.
Chorvachilikda ishlatiladigan poxol, somon va boshqa
ozuqalar ichiga tushib
qolgan turli xil metall parchalar magnit yordamida ushlab qolinadi.
Barcha tirik organizmlar quyosh va kosmosdan kelayotgan elektromagnit
maydon ta’sirida bo’ladi. Bu to’lqinlar diapazoni 10 MGs dan 10 GGs gachadir.
Ammo, ularning intensivligi kichik va odatda
2
9
/
10
