|
1. Kirish Magnitorazvetkaning fizik va geologik asoslari Magnitorazvetkaning maqsadi
|
| bet | 4/8 | | Sana | 26.05.2023 | | Hajmi | 1.28 Mb. | | #65184 |
Bog'liq 1hojiake (3) Anvar kurs ishi, 5-MAVZU. DAVLATNING BYUDJET - SOLIQ SIYOSATI, Guruhlangan va interval variatsion qatorlar, 4-amaliy (1), 52775, New Doc 2023-09-13, Doc1, 아동중심교육 형성의 역사적 배경, Nurmatova Azima Abdullajon qizi (1), Маълумот шаклиузб Нурафшон, Нурафшон Маълумотнома 22.12.2023, olimpiyada oyinlarida yengil atletika Yerning magnit maydoni
Yerni juda katta magnit deb tasavvur qilish mumkin. Erkin osilgan magnit strelkasi yerning magnit maydonida Yer sharini har bir nuqtasida aniq holatda geomagnit maydonining kuchlik chizmalari bo‘ylab joylashadi. Agar, magnit strelkasi faqat gorizontal tekislikda ko‘chish imkoniyati bo‘lsa, unda u magnit meridianining yo‘nalishini ko‘rsatadi va kompas bo‘lib hizmat qiladi. Tog‘ jinslar yerning magnit maydonida magnitlanadilar, ayniqsa minerallardagi temir ferromagnit qo‘shimchalarda, harakat qilgan o‘tkazgichlarda induksiya elektr tokini va boshqa elektrmagnit xodisalarni hosil qiladi. Elektr bilan zaryadlangan kosmik zarralar yerning magnit maydoniga tushib aniq traektoriyalar bo‘yicha harakat qiladilar. Shuning uchun gazlarning nurlanishi (ѐg‘dusi) atmosferaning yuqori qatlamlarida (N≈100km) quѐshning korpuskulyar nurlanish ta’sirida faqat yuqori kengliklarda (shimoliy ѐki janubiy) kuzatiladi. Yerning atrofida baland kosmik radiatsiya zonalari mavjud (Van – Allen zonalari). Bu zonalar kosmik zarralar magnit qopqonlarga tushishi natijasida hosil bo‘lgan. Bu zonalar yerning shimoliy va janubiy qutblari orasida elektromagnit ko‘prik bo‘lib hizmat qiladi. Geomagnit maydon kuchlanganligi to‘liq vektori (T) bilan ta’riflanadi. Kuchlanishni aniqlashda magnitorazvedkada ersted (E) (1E=1g1/2sm-1/2sek-1 ), milliersted (1mE=10-3E), gamma (γ) va nanotesla (nTl) o‘lchov birligi ishlatiladi 1γ=10-5 E=1nTl. 4 Yerning tabiiy magnit maydoni elementlarini ko‘rib chiqamiz. To‘g‘ri burchakli koordinatalar tizimida Yer magnit maydon induksiyasining vektorini “T” bilan belgilaymiz. OZ o‘qi Yer markaziga yo‘naltirilgan, OX gorizontal o‘qi shimolga, OY o‘qi sharqga yo‘naltirilgan. T vektorning gorizontal XOY yuzadagi proeksiyasi Ngorizontal tashkil etuvchisi deb ataladi va magnit meridianiga to‘g‘ri keladi. Uning OX o‘qidagi proeksiyasi – Nx – shimoliy ѐki janubiy tashkil etuvchisi, OY o‘qidagi N ning proeksiyasi – Ny – sharqiy ѐki g‘arbiy tashkil etuvchisi deb ataladi. (1-rasm) N va X o‘qlar orasidagi burchak - magnit og‘ish burchagi deyiladi va D bilan belgilanadi hamda agar, N geografik sharqga yo‘nalgan bo‘lsa musbat bo‘ladi va agar, N g‘arbga yo‘nalgan bo‘lsa manfiy bo‘ladi. T va N vektorlar orasidagi burchak (I) – magnit qiyaligi deyiladi. T vektorning Z o‘qiga proeksiyasi vertikal tashkil etuvchisi deb ataladi va Z bilan belgilanadi. T, Z, H, Hx, Hy, D, I lar Yer magnit maydonining elementlari deyiladi. Ular o‘zaro quyidagiga bog‘liq: 2 2 T Z H ; 2 2 H Hx H y ; Z T sin I ; Hx H cos D ; H T cosI ; Hy H sin D Geomagnit maydonni fazoda taqsimlanishi Yer yuzasida har xil nuqtalarda o‘lchangan magnit maydon elementlari asosida tuzilgan xaritalari bo‘yicha aniqlanadi. Magnit maydon kuchlanganligining (T, Z, N) bir xil qiymatlarini birlashtiruvchi chiziqlarni izodinamalar, magnit og‘ish burchagi (D) bir xil qiymatlarini birlashtiruvchi chiziqlarni izogonlar, magnit qiyaligining (I) bir xil qiymatlarini birlashtiruvchi chiziqlarni izoklinalar deyiladi. I burchak qiymati nolga teng bo‘lgan nuqtalar magnit ekvatorida joylashadi. Magnit ekvatori geografik ekvatorga tushmaydi. Kenglik oshgan sari magnit qiyalik burchagi oshadi. Shimoliy yarim sharda shunday nuqta borki, unda magnit milining musbat (shimoliy) tomoni vertikal holda pastga og‘gan (I = 90°). Bu nuqta shimoliy magnit qutbi deyiladi. Janubiy yarim sharda shunday nuqta borki, unda magnit strelkasining janubiy (manfiy) tomoni vertikal holda pastga yo‘nalgan bo‘ladi. Bu nuqta janubiy magnit qutbi deyiladi. Magnit qutblari vaqt o‘tishi bilan o‘z holatlarini o‘zgartiradi. Magnit maydonining kuchlanganligi magnit ekvatoridan (0.33·10-4 Tl) 0.33E dan qutblarga 0.66E gacha (0.66*10-4 Tl.gacha) ortadi. Magnit maydoni Yerdan 7000 km balandlikda 1/8 ga Yer yuzasidagi qiymatidan kamayadi. Magnit qutblarida N=0, T=Z=±0,66*10-4 Tl ga teng (chunki I= 90°). Plyus (+) ishora shimoliy qutbda, minus (-) ishora janubiy qutbda bo‘ladi. Ekvatorda N maksimal qiymatga ega va N=T=0,33*10-4 Tl.ga teng (chunki I = 0°). Yer magnit maydoni kuchlanganligining o‘rta qiymati ≈0.5E.
1-rasm Tik uzun ustun ustida geomaydon
Yer ulkan tabiiy magnit bo‘lib, uning atrofida magnit maydon, magnitosfera tarqaladi. Magnitosfera chegarasining konturlari ulkan meduzaga o‘xshash murakkab shaklga ega bo‘lib, uning boshi magnitosferaning Quyoshga qaragan siqilgan qismiga to‘g‘ri keladi va dumi quyosh shamoli (magnetosfera) tomonidan uchib ketadigan cho‘zilgan magnit maydon chiziqlarini hosil qiladi. shilimshiq). Magnitosfera Yerdan juda uzoq masofaga cho‘zilgan: Quyosh yo‘nalishi bo‘yicha u 60 ming km, teskari yo‘nalishda esa 100 ming km dan ortiq.
Magnit maydonni o‘lchash uchun asboblar magnitometrlar deb ataladi. Yerning magnit maydonidagi o‘zgarish darajasi va tabiatini baholash uchun uning to‘liq vektorining kattaligi va yo‘nalishini o‘lchash shart emas. Uning har qanday elementi bo‘yicha muntazam kuzatuvlarni amalga oshirish kifoya. Er magnit maydonining vertikal komponentini o‘lchaydigan Z-magnitometrlar ayniqsa keng amaliy qo‘llanilishini oldi.
Geomagnit maydonni o‘lchash dizayni va printsipiga qarab, mavjud
- optik-mexanik,
- fluxgate,
- proton,
- kvant magnitometrlari.
Zamonaviy magnit qidiruv uskunalari nT ning o‘ndan bir qismigacha bo‘lgan magnit maydon o‘lchovlarining aniqligini ta'minlaydi. Piyodalar, avtomobillar va masofaviy havo va kosmik magnit tadqiqotlar uchun mo‘ljallangan qurilmalar dizayni jihatidan sezilarli darajada farqlanadi.
2-rasm Shar ustida magnit maydon
|
| |
