1-
LANDShAFTLARNING TABIIY KOMPONENTLARI VA
ULARNING O‘ZARO ALOQALARI.
1.1.
LANDShAFTLARNING TABIIY KOMPONENTLARI VA
LANDShAFT HOSIL QILUVChI OMILLAR.
Komponent - lotincha so‗zdan olingan bo‗lib tarkibiy qism degan ma‘noni
anglatadi. Landshaft ham barcha katta-kichik geotizimlar singari agregat holati
nisbatan bir xil bo‗lgan moddiy qismlar- komponentlardan tashkil topgandir.
Umuman olganda geografik adabiyotda komponent tushunchasi anchagina
erkin talqin qilingan. Ba‘zan landshaft komponentlariga qum qoratuproq, muz,
yashil 6arglar, suv yuzasi kabilarni ham kiritishadi. Ba‘zan esa inson tomonidan
bunyod etilgan texnik inshootlar, shaharlar, yashil maydonlar ham landshaft
komponentlari deb hisoblanadi.
Masalan, D. L.Armand (1975) agregat tarkibi bir xil bo‗lgan qismlarni hayot
bor yoki yo‗qligini hisobga olgan holda, landshaftning komponentlari deb
hisoblaydi. U tabiiy komponentlarga turli gazlar suyuqliklar, tog‗ jinslari, tuproq.
o‗simlik, qor va muz, hatto texnik inshoatlarni ham kiritadi. Uning fikricha iqlim va
relef komponent emas, balki komponentning xususiyatidir.
F.N.Milkov (1990) landshaftning komponentlariga tog‗ jinslari, yer os-ti va
usti suvlari, tuproq. o‗simlik va hayvonot dunyosini kiritadi.
Shunga o‗xshash ta‘rifni biz "Oxrana landshaftov" (1982) nomli izoxli
lug‗atda ham ko‗ramiz. Unda landshaftning komponentiga geografik qobiqning
litosfera, gidrosfera, atmosfera va biosferalarning landshaft chegarasidagi qismlari
kiradi deb ko‗rsatilgan.
Landshaft komponentlari bir-biri bilan o‗zaro aloqada bo‗lib, birining
o‗zgarishi qolganlarining ham o‗zgarishiga olib keladi. Lug‗at mualliflari
komponenlarni ikkiga: tabiiy va antrpoogen komponentlarga bo‗lishgan.
Birinchisiga tog‗ jinslari, havo yer osti va usti suvlari, tuproq. o‗simlik,
hayvonot dunyosini kiritsalar, ikkinchisiga turli inshootlar, qishloq xo‗jalik
maydonlari kabilarni kiritadilar.
Landshaftshunos olim N.A.Solntsev ikkinchi landshaft tashkil topishi va
rivojlanishida turli komponentlar turlicha o‗rin tutadi deydi. Ularning ba‘zilari
kuchli bo‗lsa, ba‘zilari kuchsiz hisoblanadi, N.L.Solntsev landshaft-ning
komponentlarini kuchlisidan kuchsiziga tomon quyidagi tartibda joy-lashtirgan:
tog‗ jinslari – atmosfera - suvlar - o‗simlik - hayvonot dunyosi. Uningcha
landshaftning geologik tuzilishi, tog‗ jinslarining litologik tar-kibi, relef, iqlim,
tuproq kabilar landshaftning komponentlari hisoblan-maydi.
Shunday qilib, yuqorida kelgirilgan fikrlarni umumlashtirib quyidagi-cha
xulosa chiqarish mumkin. Landshaftning komponentlari deb, uning tarkibiy
qismlari: tog‗ jinslari, havo, suvlar, o‗simlik va hayvonot dunyosi kabilarga
aytiladi. Iqlim, relef, tuproq esa, komponent emas. Ulardan birinchisi havoning,
ikkinchisi tog‗ jinslarining xususiyatlaridir. Uchinchisi esa tog‗ jinslarining havo,
suv va organik hayot ta‘sirida o‗zgarishidan yuzaga kelgan hosiladir.
|
