2. «Enеrgiya o’lchоv аsbоblаri vа bоshqаrish tizimlаri»ning fan va
texnikadagi ahamiyati
Moddiy dunyoni bilish usullaridan biri – o‘lchashdir. «Har qanday fan o‘lchashdan
boshlanadi», – degan edi buyuk rus olimi D.I.Mendeleyev. Bizga ma’lum bo‘lgan tabiiy
fanlardagi barcha qonunlar zamirida o‘lchash yotadi.
Elektrik va noelektrik kattaliklarni elektrik usul bilan o‘lchashlar katta ahamiyatga ega.
Elektr o‘lchash usullari boshqa o‘lchash turlaridan soddaligi, ishonchliligi, aniqligi,
sezgirligi, qayta o‘zgartirish va uzoq masofaga uzatish imkoni bilan ajralib turadi.
Elektr o‘lchashlar yer qatlamining namligi, sho‘rlanishi, zichligini aniqlashda, shuningdek,
yer osti ruda konlarini samolyotdan turib magnit usullar bilan razvedka qilishda qo‘llaniladi.
Hattoki sayyoralar va yulduzlar sirtidagi harorat ham fotoelementlar yordamida elektrik usul
bilan aniqlanadi.
Murakkab ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish ko‘p jihatdan elektr o‘lchashlarga
tayanadi, chunki ular o‘lchash qurilmasi bilan bevosita ishlab chiqarish obyektlariga
avtomatik ravishda ta’sir etish, o‘lchangan kattaliklar ustida hisoblash operatsiyalarini avtomatik
bajarish imkonini beradi.
Ishlab chiqarishning barcha sohalarida mexanizatsiyalashtirish, elektrlashtirish va
avtomatlashtirishni yuqori darajaga ko‘tarish uchun hozirgi zamon talablariga javob
beradigan sodda, puxta, mukammal, arzon, yuqorianiqlik va sezgirlikka ega, har qanday
sharoitda o‘z ish qobiliyatini saqlab turadigan o‘lchov asboblarini loyihalashtirish, ishlab
chiqarish va ularni to‘g‘ri ekspluatatsiya qilish zarur. Shu bilan birga, ishlab chiqarishni
jadallashtirish, mahsulotlarni ko‘paytirish va sifatini oshirish uchun davlat tizimiga tegishli
metrologik birlik va metrologik ta’minot tizimini qonun talablari darajasida ishlab chiqish
zarur.
3. «Enеrgiya o’lchоv аsbоblаri vа bоshqаrish tizimlаri» fanining rivojlanish tarixi
O‘lchovshunoslik fani ming yillik tarixga ega, chunki ibtidoiy odamlar ham o‘z
ehtiyojlariga ko‘ra masofa, yer maydoni, ishlatgan uy-ro‘zg‘or asbob- uskunalarining
o‘lchamlarini antropometrik, ya’ni o‘zining muayyan a’zolari yoki tabiiy o‘lchovlarni qo‘llagan
holda o‘lchay boshlaganlar. Misol uchun: qarich, quloch, qadam va hokazo tarzda.
Tabiiy o‘lchovlardan qimmatbaho toshlarning o‘lchov birligi sifatida «no‘xatcha»
ma’nosini anglatuvchi «karat», «bug‘doy doni» ma’nosini anglatuvchi «gran» yuzaga kelgan.
Astronomlarning Quyosh, Yer, Oyni ko‘p yillik kuzatishlari natijasida vaqt birligi sifatida yil,
oy, soat, minut va sekund birliklari shakllangan.
Sanoat, qishloq xo‘jaligi, ilm-fanning rivojlanishi ularga bog‘liq bo‘lgan maxsus
texnika, o‘lchash usullari va vositalarini ham kashf etishga sabab bo‘ldi. Metrologiya xizmati va
metrologik ta’minotning dastlabki shakllari turli tarzda vujudga kela boshlagan. Masalan, rus
knyazi SvyatoslavYaroslavichning oltin kamaridan uzunlikni namunaviy o‘lchashda
foydalanilgan. O‘rta asrlarda Italiyada mamlakat cherkov va butxonalarida saqlanadigan
marvarid donalaridan sochiluvchan moddalarning hajmi va massa birliklari o‘lchangan.
Ishlab chiqarish, tovar ayirboshlash, tabiat va koinot hodisalarini kuzatish hamda tahlil
qilish sohalari zamirida o‘lchovshunoslik, o‘lchov vositalari va usullarini yaratish, taklif
etish, ularni takomillashtirish borasida Sharq, xususan, Markaziy Osiyo olimlarining hissasi
ulkan.
VIII-XI asrlarda yashab ijod qilgan al-Xorazmiy, Ahmad Farg‘oniy, Ibn Sino va Abu Rayhon
Beruniy kabi buyuk vatandoshlarimiz o‘lchovshunoslik va o‘lchash birliklariga oid asarlar
yozib qoldirganlar. Al-Xorazmiy «O‘lchashlar haqida»gi risolasida uzunlik, yuza, hajmlarni
hisoblash va o‘lchash usullarini amalda qanday qo‘llashni bayon etgan. Buyuk alloma
«Quyosh to‘g‘risida»gi risolasida vaqtni aniq o‘lchashga katta ahamiyat bergan.
Hamyurtimiz Ahmad Farg‘oniy dunyoda birinchi bo‘lib 861- yilda Nil daryosi sathini
o‘lchaydigan asbobni kashf qilgan va daryo suvi sathini o‘lchash natijalariga ko‘ra qishloq
xo‘jalik ekinlarining u yoki bu turini ekish bo‘yicha tavsiyalar bergan, ya’ni suv sathi
maxsus belgidan past bo’lganda kam suv talab qiladigan ekinlar, belgi ichida bo’lganda
o’rtacha suv talab qiladigan o’simliklar va belgidan yuqori bo’lganda ko’p suv talab qiladigan
ekinlar ekish tavsiya qilingan. Davlat tomonidan dehqonlarga soliq belgilashda ham ushbu
asbob ko’rsatkichlariga asoslanishgan. Bu asbob puxtaligi va aniqligi jihatidan hozirgi
zamon asboblaridan sira qolishmaydi. Bundan tashqari, Ahmad Fargoniy «Quyosh soatini
yasash haqida kitob» asarida o’lchovshunoslikka oid muhim ma’lumotlar bergan. Uning
astronomik kuzatishlar uchun mo’ljallangan o’lchash asbobi – usturlob yasash va undan
foydalanish, quyosh tutilishini oldindan bashorat qilish va boshqa mu him kashfiyotlari o’z
davrida o’lchovshunoslik fanini rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etgan.
Alloma Abu Rayhon Beruniy birinchi bo‘lib tajribalar asosida Yer sharining radiusini
o‘lchagan. Buyuk faylasuf va tabib Abu Ali ibn Sinoning «Tib qonunlari» asarida dori-darmon
tayyorlash uchun tavsiya etilgan miqdor va hajm birliklaridan Sharq va G‘arb davlatlarida
XVII-XVIII asrlargacha foydalanib kelingan. Yusuf Xos Xojib 1069- yilda o‘z asarlarining
birida metrologiya sohasi haqida fikr yuritib, qimmatbaho metall sofligini sinash,
bozordagi tosh va tarozilarning to‘g‘riligini, muomaladagi pullarning sofligi va og‘irligini
kuzatib turish kerakligini qayd etgan. Falakiyot qonunlarini o‘rganishda, unga tegishli
o‘lchashlarni takomillashtirishda Mirzo Ulug‘bekning hissasi nihoyatda ulkandir. Uning
astrolyabiya yordamida o‘z rasadxonasida amalga oshirgan astronomik o‘lchashlari natijasida
tuzgan «Ziji jadidi Guragoniy» asaridagi ma’lumotlar hozirgi zamonda qo‘llanilayotgan
ma’lumotlardan juda kam farq qiladi.
O‘lchash texnikasining asosiy tarkibiy qismlaridan bo‘lgan elektr o‘lchash usullari va
asboblarini yaratishda G‘arb olimlarining hissalari kattadir. 1745- yilda M.V.Lomonosovning
safdoshi, akademik G.R.Rixman atmosfera elektrlanishini tatbiq qilish uchun birinchi bo‘lib
potensiallar farqini o‘lchovchi elektrometr yasadi.
XVIII asrning oxirida A.Volta va L.Galvani tomonidan elektr toki kashf etilganidan
so‘ng tok kuchini o‘lchash zarurati paydo bo‘ldi. X.Ersted kashf etgan elektr tokining magnit
ta’siridan foydalanib, nemis fizigi G.Om 1826- yilda o‘tkazgichdan o‘tadigan tok kuchi va
magnit maydoni ta’sirida turgan strelkaning og‘ishi orasidagi bog‘lanishni e’tirof etdi va shu
prinsip asosida asbob yaratib, o‘z nomiga qo‘yilgan qonunga ta’rif berdi.
XIX asrning ikkinchi yarmida elektr mashinalari yaratildi. Ularning elektr o‘lchash
asboblarisiz amaliyotga tatbiq etilishi mumkin emas edi. Bunday asboblar (elektromagnit
ampermetrlar va voltmetrlar, vattmetrlar va fazometrlar) yaratilishida rus injeneri
O.M.Dolivo-Dobrovolskiyning hissasi ayniqsa katta. 1872- yilda magnit maydon
kuchlanganligi va materialni magnit singdiruvchanligi orasidagi bog‘lanishni kashf etgan rus
fizigi A.G.Stoletov magnit kattaliklarini o‘lchovchi asboblarni yaratdi va takomillashtirdi. Rus
olimi, akademik B.S.Yakobi elektr zanjirning parametrlarini o‘lchaydigan qator usullar va
asboblar kashf etdi hamda elektrik kattaliklarni o‘lchashda o‘lchash birligi tizimini ta’minlash
kerakligini asoslab berdi. Bunday tizim 1881- yili Parijda o‘tkazilgan birinchi xalqaro
elektrotexnik kongressda tasdiqlandi. Rus olimi D.I.Mendeleyev o‘lchov va vaznlar sohasida
1892- yilda fundamental ishlarni amalga oshirdi, uning tashabbusi bilan Rossiyada metrik
sistemani tadbiq etish olg‘a surildi.
Elektr o‘lchov texnikasi elektronikaning element bazasi hamda avtomatika va hisoblash
texnikasiga asoslangan holda qator texnologik masalalarni muvaffaqiyatli yechish zamirida tez
sur’atlar bilan rivojlandi va takomillashtirildi. Misol uchun, o‘lchash asboblari (ampermetr,
voltmetr va hoka-zolar)ning harakatlanuvchi qismini kernlarda mahkamlash o‘rniga tortkich
(rastyajka)dan foydalanish ularning sezgirligi va aniqligini sezilarli darajada oshirdi.
Mikroelektronikaning element bazasidan foydalanish analogli harakatlanuvchi qismi
bo‘lmagan elektr o‘lchash asboblarini ishlab chiqarish imkonini berdi. O‘tgan asrning 50-
yillarida o‘lchov asboblari yaratilishida keskin burilish yasaldi – hisoblash texnikasi
prinsiplari asosida raqamli o‘lchash asboblari ishlab chiqildi. Ular yuqori aniqligi, tezkor
ishlashi, o‘lchanayotgan obyektdan kam quvvat olishi va avtomatlashtirilgan tarmoqlarga
bevosita ulanishi bilan ajralib turadi.
O‘lchash asboblarining keyingi yillardagi takomillashishi mikroprotsessorlarni qo‘llash bilan
bog‘liqdir. XX asrning 70- yillarida sobiq Ittifoqda ko‘zga ko‘ringan olimlardan
B.N.Sotskov, K.B.Karandeyev, L.F.Kulikovskiy, D.I.Ageykin, F.B.Grinevich, V.Yu.Kneller,
N.Ye.Konyuxov, M.A.O’rakseev va boshqalar elektrik va noelektrik kattaliklarning avtomatik
o‘lchash nazariyasiga asos soldilar va analog hamda raqamli o‘lchash vositalarini ommaviy
(seriyaviy) ravishda ishlab chiqarishga ko‘maklashdilar. Bu asboblar ishlab chiqarish va
ilmiy-tadqiqotlar o‘tkazishda keng ishlatiladi.
O‘zbekistonda ham bu sohada keng ilmiy-tadqiqot ishlari olib borildi. Ayniqsa,
elektroenergetik tizimlar rejimlarini tavsiflovchi kattaliklarni shakllantirish va o‘lchash
bo‘yicha akademiklar H.F.Fozilov va J.A.Abdullayevlarning ishlari diqqatga sazovordir.
Shu bilan birga, respublikamizda parametrlari tarqoq bo‘lgan tizimlarning nazariyasi, uning
bazasida elektr va magnit kattaliklarni o‘lchash usullari hamda birlamchi o‘zgartkichlarni
yaratish bo‘yicha ilmiy maktab asoschisi professor M.F.Zaripov, standartlashtirish,
metrologiya va sertifikatlashtirish hamda fizik-kimyoviy jarayonlar parametrlarini va
gidravlik kattaliklarni o‘lchashda, o‘lchash bo‘yicha mutaxassislarni tayyorlashda faol
qatnashgan akademik N.R.Yusupbekov, professorlar P.R.Ismatullayev, R.K.Azimov, A.A.
Azimov, dotsent A.A.A’zamovning tadqiqotlari, elektrik va noelektrik kattaliklarning
chastotasi avtomatik ravishda o‘zgaradigan o‘ta sezgir muvozanatlanuvchi ko‘prik
sxemalarini taklif etgan Sh.Sh.Zohidovlarning ishlari, O’lchovshunoslik va eliktr
o’lchashlarga oid o’zbek tilida o’quv adabiyotlar yaratgan dotsent N.A.Ahrorov ishlari
e’tiborga loyiqdir. O‘zbekiston Respublikasida mustaqillikning dastlabki yillaridayoq
korxonalarning metrologik ta’minoti, ularni standartlashtirish, sertifikatlashtirishga doir huquqiy
va me’yoriy hujjatlar qabul qilindi. Mamlakatimizda xalqaro hujjatlar bilan uyg‘unlashtirilgan
50 dan ortiq asosiy hujjatlar, 85 dan ortiq mahsulotlarni sertifikatlashtirish bo‘yicha
tashkilot va idoralar, 250 dan ziyod laboratoriyalar ishlamoqda
Hozirgi vaqtda mamlakatimizda bir necha million o‘lchash asboblaridan
foydalanilmoqda. Ularning har biri bilan har kuni ko‘plab o‘lchashlar bajariladi. Bunday
sharoitda o‘lchash birligini ta’minlash katta iqtisodiy ahamiyatga ega. Bu masalalar bilan
O‘zbekiston Respublikasi Davlat standartlashtirish idorasi va uning tizimlari shug‘ullanadi.
1993- yilning 28- dekabrida O‘zbekiston Respublikasida «Standartlashtirish to‘g‘risida»,
«Mahsulotlar va xizmatlarni sertifikatsiyalashtirish to‘g‘risida» hamda «Metrologiya
to‘g‘risida» Qonunlar qabul qilindi. Natijada barcha o‘lchovlar va o‘lchash asboblari
ustidan davlat nazorati o‘rnatildi, o‘lchovlarning kerakli darajada, aniq va sifatli o‘lchanishiga
kafolat berildi.
1996–2003- yillar davomida 24 ta davlat etaloni, 85 ta yuqori aniqlikka ega bo‘lgan I
va II darajali o‘lchash vositalari, 46 ta namunaviy o‘lchovlar va uskunalar o‘rnatilib, xalq
xo‘jaligida foydalaniladigan o‘lchash asboblarining davlat metrologik xizmati bilan
ta’minlandi. O‘zbekiston Respublikasi Milliy etalon bazasi yaratildi. O‘zbekiston
Respublikasi 1994- yil 1-yanvardan Xalqaro standartlashtirish tashkilotiga a’zodir. Bu
faoliyat respublikaning xalqaro miqyoslarda tovar ayirboshlashini ta’minlab, mamlakatni
dunyo ko‘lamida standartlashtirishni rivojlantiradi .
| 