Buddaviylik ta'limoti va uning mazmuni
. Buddaviylik qadimiy hind diniy-
falsafiy ta'limotlari asosida vujudga kelgan, amaliyot va nazariyotdan iborat diniy
tizimdir. Budda yangi diniy qonun-qoidalar, rasm-rusumlar ishlab chiqmagan. Balki
har bir inson tug‘ilish va o‘lim mashaqqatlaridan qutilishi uchun amal qilishi lozim
bo‘lgan bir necha ko‘rsatmalarni ishlab chiqdi, xolos. Uning ta'limoti insoning
hayolida, ishlarida va o‘zini tutishida samimiy oliyjanoblik g‘oyasini ilgari suradi.
U vedalardagi gunohsizlik ta'limotini inkor qildi, hayvonlarni qonli suratda
qurbonlik qilishni qoraladi, varna (kasta) tizimini va undagi ruhoniylarning
boshqalardan ustunligini inkor qildi. Budda oliy yaratuvchi kuchning borligiga
shubha va ishonchsizlik bildirgan. Uning fikricha, eng muhimi insonning shaxsiy
kamoloti va ezgu hayot kechirishidir. Budda ta'limotining asosi “hayot – bu azob va
uqubat” va “najot yo‘li mavjud” degan g‘oyadir. Buddaviylik qonuniyatlariga ko‘ra
inson o‘ziga moslashgan mavjudot bo‘lib, o‘zida tug‘iladi, o‘zini o‘zi halok qiladi
yoki qutqaradi. Bu narsa Buddaning ilk da'vatida mujassamlashgan 4 haqiqatda o‘z
ifodasini topgan.
Birinchi haqiqat - “Azob uqubat mavjuddir” har bir tirik jon boshidan
kechiradi, shuning uchun har qanday hayot - qiynoq, azob-uqubatdir. Tug‘ilish -
qiynoq, kasallik - qiynoq, o‘lim - qiynoq, yomon narsaga duch kelish - qiynoq,
yaxshi narsadan ayrilish - qiynoq, yomon narsadan ayrilish - qiynoq, o‘zi xohlagan
narsaga ega bo‘lmaslik - qiynoq. Dunyo tuzilishining asosiy qonuni bir-biriga
bog‘liqlik. hech bir narsa ma'lum sababsiz yaralmaydi. Lekin har bir hodisa yoki
harakatning birlamchi sababini aniqlash mumkin emas. Shuning uchun buddaviylik
dunyoni shu holicha qabul qilishga chaqiradi.
Buddaviylik ta'limotiga ko‘ra, har qanday narsa yoki hodisa u hoh moddiy, xoh
ma'naviy bo‘lsin, dxarma (element)lardan tuzilgan. Bu elementlar, o‘z xususiyatiga
ko‘ra, harakatsiz bo‘lib, ularni harakatlantiruvchi kuch insonning hayol va
so‘zlaridir. Ob'ektiv haqiqat bu doimiy ravishda o‘zgarib turuvchi dxarmalar
oqimidir. harakatdagi dxarmalar mavjudligining 5 formasi - tana, sezgi, his-tuyg‘u,
harakat, anglashni yaratadi. Bu besh forma insonni tashkil qiladi. Inson ular
yordamida yashaydi va borliq bilan aloqa qiladi, yaxshi yoki yomon ishlarni
bajaradi. Bu narsa insonning o‘limi bilan tugallanadi. Insonni tashkil qiluvchi besh
forma (skandx) o‘z navbatida qayta tug‘iladi. yangi tananing xususiyatlari asos
bo‘luvchi besh natijani beradi: faoliyat, gumrohlik, xohish, istak va norma. Bu
jarayon “hayot g‘ildiragi”ni tashkil qiladi. “Hayot g‘ildiragi”da doimiy ravishda
aylanib, inson abadiy qiynoqqa duchor bo‘ladi.
Ikkinchi haqiqat - “qiynoqlarning sabablari mavjuddir”.
Inson moddiy narsalar yoki ma'naviy qadriyatlardan foydalanib, ularni haqiqiy
va doimiy deb hisoblaydi hamda doimo ularga ega bo‘lishga intiladi. Bu intilish
hayot davomiyligiga olib boradi. Yaxshi yoki yomon niyatlardan tuzilgan hayot
daryosi, orzular va intilishlar sababli kelajak hayot uchun karma hozirlaydi. Demak,
qayta tug‘ilish, yangitdan qiynoqlarga duchor bo‘lish davom etadi. Buddaviylar
fikricha, Buddadan keyin hech kim Nirvana holatiga erisha olmagan.
Uchinchi haqiqat - “qiynoqlarni tugatish mumkin”. Yaxshi yoki yomon niyatlar,
intilishlardan butunlay uzilish Nirvana holatiga to‘g‘ri keladi. Bu holatda inson
qayta tug‘ilishdan to‘xtaydi. Nirvana holati, buddaviylar fikricha, “hayot
g‘ildiragidan” tashqariga chiqish, “men” degan fikrdan ajralib, insonning hissiy
tuyg‘ullarini to‘la tugatishdir.
To‘rtinchi haqiqat - qiynoqlardan qutilish yo‘li mavjuddir. Bu yo‘l - “Sakkizta
narsaga amal qilish, ya’ni to‘g‘ri niyat qilish, to‘g‘ri o‘zini tutish, to‘g‘ri anglash,
to‘g‘ri harakat qilish, to‘g‘ri muomalada bo‘lish, to‘g‘ri fikr yuritish, to‘g‘ri
gapirish.
Bu yo‘ldan borgan inson Budda yo‘lini tutadi.
Bu sakkiz narsaga amal qilish meditatsiya deb nomlanadi.
Buddaviylik ta'limotida har qanday borlik (moddiylik) barcha ko‘rinish va
shakllardagi har qanday hayot - hamma mavjudodlarga azob beruvchi yomonlikdir.
Yomonlik va azob-uqubatlarning sababi - insonning va barcha tirik mavjudotlarning
bu dunyoga qayta tug‘ilib kelish dunyosi (sansara) ga bog‘langanligi, unga ko‘ngil
ko‘yganligidir. Uningcha har qanday insoniy tuyg‘u, hissiyot, ehtiros va istak azob-
uqubatni chukurlashtiradi, "borliq girdobi" dan chiqib olish uchun g‘aflatdan
uyg‘onish, dunyo mohiyatini anglash, hayotga chanqoqlikdan ko‘ngilxushliklarga,
lazzatlarga, hokimiyatga, boylikka intilishlardan voz kechish lozim va faqat
shundagina "najot topish yo‘li"ga kirish mumkin.
Ilk buddaviylikda bunday najotdan faqat zohid, yoki monaxgina umid qilishi
mumkin edi. Faqat yaxshiroq qayta tug‘ilishni umid qilishi, buning uchun esa u
monaxlarga mo‘l-ko‘l xayr-sadaqa berishni hamda quyidagi 5 axloqiy talab (pancha-
shila)ga amal qilishi kerak:
1. Har bir kishi yomonlik qilishdan o‘zini tiyishi, tirik mavjudotni
o‘ldirmaslik.
2. O‘g‘rilik qilmaslik, ya'ni birovning mulkini olmaslik.
3. His-tuyg‘ularga ortikcha berilmaslik, begona ayollarga ko‘z olaytirmaslik.
4. Yolg‘on gapirmaslik, rostgo‘y bo‘lishlik.
5. Ichkilik ichmaslik.
Buddaviylikda hamma narsa bilib bo‘lmaydigan ruh - nirvanaga asoslanadi,
dunyo real mavjud emas, u faqat kishilarning xayolida, bilib bo‘lmaydigan ruhning
namoyon bo‘lishida, deb noto‘g‘ri ta'lim bergan. Bu bilan u sub'ektiv idealizm
botqog‘iga botgan. Buddaviylikdagi ruh - nirvananing ta'limoti "muqaddas haqiqat"
deb atalgan. Unga ko‘ra, ijtimoiy hayot va shaxsiy turmush azob-uqubatlarining
sababi - kishilarning istaklari va nafslarida. Аzob-ukubatdan qutulish uchun kishilar
o‘zlarining istak va nafslarini tiyishlari, Budda kashf etgan aqidalarga amal qilishlari
zarur. Buddaviylik azob-uqubat tushunchasini mutlaqlashtirgan, borliqning barcha
shakllarini, uning mazmunini, har qanday turmush tarzini azob-uqubat deb noto‘g‘ri
hisoblagan. Shuning uchun buddaviylik nirvanani borliqning intihosi, deb asossiz
tushungan. Buddaviylik ta'limoticha, jonli mavjudotlarning o‘lishi uni tashkil etgan
dxarma (element, zarracha) larning ajralib ketish jarayonidir. Bularning yangidan
birikishi ilgari qilingan "savob va gunoh" lar bilan bog‘liq bo‘ladi. Dxarma nirvana
darajasiga yetgandagana qayta tug‘ilishlarga barham berilib, azob-uqubatdan
butunlay xalos etilar ekan.
Buddaviylik ta'limotiga ko‘ra, azob-uqubatlardan xalos bo‘lishning eng
maqbul yo‘li rohiblik (monaxlik) jamiyati (sangxa)ga o‘tish hisoblanadi. Rohiblik
boshqa dinlarga qaraganda buddaviylikda barvaqt vujudga kelgan bo‘lib, hozirgi
kunda buddaviylik mazhablaridan bo‘lmish hinoyana tarqalgan mamlakatlar
xalqlarining ijtimoiy hayotida g‘oyat salbiy rol' o‘ynamoqda. Rohiblar
buddaviylikka e'tiqod qiluvchilar orasida noo‘rin tarzda juda katta obro‘ga sazovar
bo‘lib, ularga itoat etish va aytganini bajarish zarur, deb hisoblanadi.
Buddaviylik ta'limotida olam uch bosqichli deb tavsiflangan. Birinchisi eng
yuqori olam bo‘lib, unda mutlaq osoyishtalik hukmron. Unda faqat sof ruxgina
mavjud. Bu olam ruxning makonidir. Buddaviylikning ta'lim berishicha, mutlaq
ilohiy kuch - ruhni mutlaqo bilib bo‘lmaydi. Birinchi olamda ruh moddiy olamdan
tashqarida, u hech harakatsiz mutlak, osoyishta holatda yashaydi. Ikkinchi olam,
rivoyatlarga ko‘ra, ruhiy mavjudotlar bilan to‘la jannat - bodisatvadir. Bu olamning
|
