Yahudiylik (Iudaizm)
- eng qadimgi dinlardan bo‘lib, eramizdan oldingi XIII
asrda yahudiylarning milliy dini sifatida vujudga kelgan. Bu din o‘zining asosiy
aqidalarini bevosita o‘sha davrda mavjud bo‘lgan politeistik dinlardan olgan. Uning
paydo bo‘lishi va mustaqil monoteistik din sifatida maydonga chiqishi
markazlashgan yahudiy davlatining tashkil topishi bilan uzviy bog‘liqdir.
Hozirgi Falastin hududida qadimgi zamonlarda dehqonchilik va chorvachnlik
bilan shug‘ullangan ko‘chmanchi yahudiy qabilalari yashagan. Bu qabilalarda din
sifatida aiimizm, magiya, fetishizm, sehrgarlik va turli o‘simlik hamda hayvonlarga
sig‘inish hukmronlik qilgan. Yahudiy qabilalari o‘zlarini muayyan hayvonlarning
nomlari bilan ataganlar. Iudaizmning "muqaddas'' kitoblar to‘plamida hayvonlarni
va o‘simliklarni, tabiatdagi dahshatli, stixiyali kuchlarni, arvoxlarni va boshqalarni
e'zozlash izlari bor.
Ruhoniylar iudaizmning obro‘sini ko‘tarish maqsadida yahudiylar "mumtoz
xalq.", unga dinni xudoning o‘zi ato etgan, degan fikrni ilgari surardilar; hozir ham
qisman shunday. Buning isboti sifatida ular asrlar davomida jamiyatda sodir bo‘lgan
ulkan ijtimoiy o‘zgarishlar iudaizm ta'limotiga hech qanday ta'sir ko‘rsatmadi, u
yagona milliy dinligacha qoldi, shuning uchun uning ijtimoiy va gnoseologak
ildizlari ham yo‘q, deb jar solmoqdalar. Аslida esa yahudiy xalqining ijtimoiy-
iqtisodiy sharoitiga muvofiq iudaizm, boshka dinlar kabi, shakl va mazmunini bir
necha bor o‘zgartirgan.
Iudaizm politeizmdan monoteizmga o‘tguncha bir qancha tarixiy jarayonni
boshdan kechirgan. Bu jarayon ibtidoiy jamoa tuzumidan quldorlik jamiyatiga
o‘tguncha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Mana shu tarixiy davrda yahudiy
qabilalarn ko‘p xudolarga e'tiqod qilganlar. Har bir qabilaning, har bir urug‘, hatto
shaharning o‘z xudosi bo‘lgan, shuningdek moddiy olam hodisalarining har bir
guruhi alohida xudoning nomi bilan bog‘langan. "Sening shaharlaring qancha
bo‘lsa, xudolarning shahri ham shunchadir", deyiladi Tavrot yozuvlarida. Iudaizmda
mahalliy avliyolar xisoblanmish Iso (Iisus), Ravin, Ibrohim (Аvraam), Ishoq (Isaak)
Yoqub (Iakov), Yusuf (Iosif) va boshqalar. Bular boshqa dinlarda ham payg‘ambar
deb tan olingan.
Eramizdan avvalgi X asrda iudaizm yahudiy qabilalari o‘rtasida sinfiy
tabaqalanish ro‘y berishi va quldorlik munosabatlarining vujudga kelishi jarayonida
mavjud qabilaviy dinlar asosida shakllangan.
Аmmo tarixiy fenomen sifatida iudaizmning rivojlanishi qabilalar o‘rtasidagi
munosabatlar taraqqiyoti bilan bevosita bog‘liq edi. Chunki qabilaviy xudolar
evolyutsiyasi natijasida yagona xudo yuzaga kela boshlagan edi. Bu jarayon o‘sha
davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishga asoslanishi muqarrar edi. Rivojlanishning
muayyan davrida eng kuchli qabilalar xudosi boshqa qabila xudolaridan yuqori
turuvchi bosh xudo hisoblana boshlagandi. Falastindagi Ruvim, Simon, Levin va
Iuda singari eng mashhur qabilalar obro‘si ko‘tarila boshlagan. Bularning orasida
Iuda qabilasi kuchli hisoblanib, obro‘si juda oshib ketgan, uning xudosi Yahve esa
barcha xudolardan yukori turuvchi yakka hukmron xudo sifatida qabul qilingan.
Bunga qadar politeizmda Yahve tog‘-tosh, chaqmoq, momaqaldiroq va suv xudosi
sifatida tasvirlangan. quldorlik davlatining barpo etilishi va rivojlanishi yahudiy
qabilalarini yaqinlashishi va birlashishiga olib kelgan. Yahudiy davlati vujudga
kelishi bilan yahudiy qabilalari o‘zlarini yerda hukmdor deyish bilan
cheklanmasdan, yagona xudoni ham osmon hukmdori sifatida tan olishgan.
Shu tariqa Yahvedan boshqa xudolarga e'tiqod qilishga barham berilgan.
Ilgarigi qabila xudolaridan biri bo‘lgan Yahve yakka deb e'tirof etilgan. qudus
(Ierusalim) shahrida markaziy ibodatxona qurilgan va yahudiy milliy-davlat dini
vujudga kelgan. Yahudiylik monoteizm sinfiy munosabatlar bilan bevosita bog‘liq
ravishda yuzaga kelganligi uchun jamiyat hayotidagi tengsizlikni oqlagan.
Iudaizm milliy-davlat dini sifatida podsho himoyasidagi ruhoniylar mavqeini
mustaqkamlagan, hamda podshoning g‘oyaviy himoyachisiga aylanganlar. Yahudiy
ruhoniylari, kohinlar politeistik dinlardagi aqida, rivoyat, mifologik qarashlarni, urf-
odat, marosimlarni hukmron sinf manfaatlarini ko‘zlab, yangi monoteistik din
talablariga moslab qayta ishlash orqali iudaizmning asosiy aqidaviy ta'limotlarini
o‘zida aks ettiruvchi muqaddas kitoblarni yaratdilar.
Shunday qilib, iudaizmning rivojlanishi va bu din ta'limotining vujudga
kelishi uzoq davrlarni o‘z ichiga olgan. Shulardan dastlabkisi Bibliya davri, deyiladi.
Bibliya tekstlari bir necha yuz yillar davomida yuzaga kelgan. U ikki qismdan -
qadimiy axdnoma (Vetxiy zavet) va Yangi axdnoma (Novьy zavet) dan iborat.
Iudaizm ruhoniylari Yangi axdnoma tannax deb ataydilar. Iudaizm tarafdorlarining
fikricha, tannaxni xudo - Yahve "muqaddas yozuvlar" sifatida yahudiylarga
yuborgan. Аslida esa Yangi axdning mualliflari uni yozishda qadimgi Sharq
xalqlarining turli diniy e'tiqod va tasavvurlari, tarixiy hikoyalar va afsonalar, mif va
diniy-falsafiy qarashlar, muhabbat kissalari va boshqa shunga o‘xshash manbalardan
foydalanganlar.
Quldorlik tuzumi davrida iudaistlar davlati Аssiriya, Vaviloniya va yunonlar
tomonidan bir necha bor bosib olinishi tufayli yahudiylar Falastinni tashlab ketishga
majbur bo‘ldilar. Eramizning 70-yillarida rimliklar yahudiylarning diniy markazi
Quddus sharif ibodatxonasini buzib tashladilar. O‘z ibodatxonasidan mahrum
bo‘lgan yahudiylar turli joylarda mahalliy yig‘ilishlar - sinagoglar tashkil etdilar.
Yahudiy diniy yozuvlari asosan 2 qismdan: Tavrot va Talmuddan iborat.
Yahudiy dinida muqaddas hisoblangan Tavrot eramizdan ilgarigi ming yillik ichida
shakllangan 5 ta kitobdan iborat. Tavrotni sharxlash natijasida avvalo Mishna, so‘ng
Gemara paydo bo‘lgan. Ularni qo‘shishdan vujudga kelgan risolalar to‘plami
Talmud deb atalgan. U yaxudiy jamoalarida diniy urf-odat, marosim me'yorlari,
ijozatlar, taqiqlar, fukarolik munosabatlari, oilaviy hayot va boshqalarga oid
ko‘rsatmalarni o‘z ichiga olgan.
Yahudiy dinidagi asosiy aqida yakka xudo - Yahvega e'tiqod qilishdir. Diniy
aqidalardan birida zamona oxir bo‘lgach, Yahve o‘z elchisi Mahdiy (Messiya) ni
yuborib, "mumtoz xalq"ni dunyoga hukmron qilarmish. Iudaizmda mahdiylik
g‘oyalariga keng o‘rin berilgan. Muso xudoning amrini yerga yetkazib turuvchi
payg‘ambar tariqasidagina emas, balki insonlarni yovuzlikdan, gunohdan saqlash
maqsadida xudo yerga yuborgan vakil sifatida ham tasvirlangan.
Iudaizmda murakkab urf-odat va marosimlar bo‘lib, uni ta'limotining muhim
aqidalaridan biri kishilarni azob-uqubatlardan qutqarish bilan yurtda adolat o‘rnatib,
olamni yangilovchi Maxdiyning kelishini kutishdir. Iudaizm ta'limoti inson hayotini
600 turdan zied toat-ibodat, urf-odat bilan bog‘laydi.
Iudaizm tarixi davomida uning bir qancha mazhab va yo‘nalishari paydo
bo‘lgan. Iudaizmda XX asrda vujudga kelib, faoliyatini hozirgacha davom
ettirayotgan islohotchilar dinni zamonaviylashtirishga intildilar va Turli tangliklar
iudaizmni o‘z sistemasiga ba'zi tuzatishlar kiritishga majbur etdi.
Iudanizmning asosiy aqidalari orasidagi eng muhimlari -monoteizm - yagona
xudo bo‘lmish Yahvega e'tiqod; xaloskorlik - xudo tomonidan yuboriladigan
xaloskor Mahdiga ishonch; bu xaloskor dunyoni qayta qurar va butun yahudiylarni
Falastindan Sinion (Quddus yaqinidagi tepalik) atrofiga to‘plashi va ularning
dushmanlarini jazolashi, narigi dunyoga ishonch, oxiratda har kimning o‘z
qilmishiga yarasha ajrini topishi, jannat va do‘zaxlarning mavjudligiga, dunyoning
oxiri borligiga, muqaddas kitoblarning benuqsonligiga ishonishdir.
Ilohiyotchilar fikriga binoan, Bibliya ning birinchi besh kitobi bo‘lmish
Tavrot (aynan tarjimasi qonun, Musoning besh kitobi) yahudiylarga yetkazish uchun
Muso payg‘ambarga xudo Yahvening shaxsan o‘zi Sinion tepaligida bergan.
Bibliyaning boshqa qismlari esa (Qadimgi ahdga taalluqlisi) xudoning bevosita
pand-nasihatlari ta'siri natijasida yahudiylarning boshqa turli payg‘ambarlariga
yuborilgan deb tushuniladi. Shunday qilib Bibliyani shakllanishi uzoq davrni o‘z
ichiga oladi.
Odatda iudaizm shartli ravishda ikki davrga bo‘linadi. Birinchisi, qadimiy
(quldorlik davri bo‘lib, u milodning II asrigacha bo‘lgan bu davrda Bibliyaning
qadimiy ahd qismi yuzaga kelgan. Ikkinchisi, XIX asrgacha davom etgan O‘rta asr
feodal, ravvin, talmud, an'anaviy davrlarga bo‘linadi. Shu davrlarda diasporalarda
(yun. tarqoq falastindan tashqaridagi yahudiy masqanlarining nomi) Tavrotni talqin
etish natijasida iudaizmning yangi bir mukaddas kitobi Talmud (qadimgi yahudiy
tilida o‘rganish) shakllangan. Unda iudaizmning aqida va marosimlari batafsil
yoritilgan. XVIII asrning oxiri va XIX asrning boshlarvda iudaizmda yangi bosqich-
isloh qilingan iudaizm vujudga kelgan. Bu davrlarda yangi burjua sharoitiga
moslashish maqsadida aqidalarni yangilash va Talmudda belgilangan bir qator yo‘l-
yo‘riqlardan, ibodatlardan voz kechishlar ro‘y bergan.
Hozirgi zamon iudaizmida isloh qilingan iudaizm bilan bir qatorda ortodoksal
(sof) fundamental iudaizm ham mavjuddir. Ortodoksal iudaizm Isroilda alohida
mavqega ega bo‘lib, rasmiy davlat dini hisoblanadi. Bunga XX asrda vujudga kelgan
muhofazakor yo‘nalishdagi iudaizm, uning mafkurachilari iudaizm va sionizm
ittifoqining tarafdorlaridir. Utgan asrning 20-30-yillarida g‘arbda rekonstruk-
tsionizm deb nom olgan, go‘yoki shaxsiy milliy mansubligini belgilaydigan iudaizm
"yahudiylar revolyutsiyasidir" deb e'lon qilgan yangi yo‘nalishlar ham kiradi.
Markaziy Osiyoda yashayotgan yahudiy dindorlari orasida asosan ortodoksal
shakldagi iudaizm mavjud va ular shartli ravishda etnik ko‘rinishlar tartibiga
muvofiq to‘rt xil, bo‘lib ular yevropalik, buxoro, gruzin, tog‘li yoki tat yahudiylariga
bo‘linadi.
Bu joylardagi yahudiylarning asosiy qismi, keyinchalik ular Buxoro
yahudiylari nomini olgan, chamasi, sosoniylar davrida Mavr va Eron orqali kirib
kelgan bo‘lsalar kerak. Bunga ularning qadimgi Fors lahjalarining tojik shevasidan
biri bo‘lmish tili, shuningdek, ayrim eroniy odatlari va hozirgi kungacha saqlanib
qolgan elatlar madaniyatining birgina obidasi - yahudiylarning lug‘ati 1327 yil
Urganchda yozib tugatilgani bundan dalolat beradi. Buxoro yahudiylari o‘zlarining
etnik xislatlarini hammadan ko‘proq anik saklab qolgan yahudiylardir. Bularga
Bibliya iudaizmining asoslari oilaviy-maishiy tartibdagi patriarxal odatlar bo‘lmish
"xalitso"-"to‘rt tirsak", "ketuba", "kadish" o‘n kishidan kam bo‘lmagan dindoshlar
ishtirokida vafot etgan ota-onaga bag‘ishlangan xotira ibodatlari kiradi. Ehtimol,
ko‘p asrlar mobaynida ular yo‘qotgan asosiy narsa, faqatgina diniy ibodatlarda
saqlanib qolgan va juda oz, tor darajadagi kishilar -ravvinlargina biladigan, qadimgi
yahudiy tili bo‘lsa kerak. Tat yahudiylari yoki ular, ilgari aytilganidek, Dog‘iston,
Shimoliy Kavkazda yashovchi "tog‘lik yahudiylar" Eron lahjalari shevasidan biri
bo‘lgan tat tilida so‘zlashganliklari uchun ham eroniy tilda so‘zlashuvchi xalq
hisoblanadi. Chamasi, ular V-VI asrlarda Darbantga Erondan ko‘chib kelgan bo‘lib,
avval zardushtiylikni, keyin esa (VIII asrlardan boshlab) ikki asrlik Hazar
kogonlarining hukmronlik davrida iudaizm ta'siriga o‘tganlar. Iudaizmda markaziy
diniy tashkilot yo‘q, Moskvadagi xoral sinagogi va shibatda (o‘quv yurti) ruhoniy
xodimlar; ravvinlar, kantorlar va boshqalar tayyorlanadi.
| 