tepaligida go‘yoki, “botiniy” bilimga ega bo‘ladi. Bu eng oliy bilim bo‘lib,
Vardxamanani 42 yoshida shodlik va qayg‘ulardan butkul ozod qilgan va uni yuqori
darajadagi diniy ustozlarga beriladigan Jina nomi bilan mashhur qildi. Keyinchalik
unga Maxavira (“ulug‘ qahramon”) unvoni berildi. Maxavira ko‘p yillik sayohatlari
davomida ko‘plab insonlarni o‘ziga ergashtirdi. Uning shogirdlari nigrantxa
(“kishandan ozod qilinganlar”) deb atala boshlandi.
Vardxamana Maxavira rohiblar, oddiy erkak va ayol insonlar barobar e'tiqod
qila oladigan diniy ta'limotga asos soldi. Maxavira mil. av. 527 yili 73 yoshida vafot
etdi. Jaynizm adabiyotida keltirilishicha, u nirvana – so‘nggi ozodlik holatiga
erishgan.
Jaynizm ta'limotining asosiy g‘oyasi deyarli
barcha hind dinlari uchun
umumiy bo‘lgan karmalar va nirvana haqidagi ta'limot hisoblanadi. Nirvanaga
erishgan inson qayta tug‘ilishdan ozod bo‘ladi. Bunga esa faqat tarkidunyo
qilganlargina erishishi mumkin, xolos. Shuning uchun ham ushbu ta'limotda
tarkidunyochilikka alohida e'tibor beriladi. Inson dunyoda o‘zining barcha
ehtiroslaridan voz kechgach, o‘z nafsini tiyishi, o‘z-o‘zini yengishi – yangi karma
hosil bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaydi. Natijada
karmaning kuchi yemirilib, uning ruhi
kishanlardan ozod bo‘ladi. Kishining karmasi qanchalar zaiflashsa, uning ichki
dunyosi shuncha boyib boradi. Bu jarayon ruhning to‘la ozod bo‘lgunigacha davom
etadi. Va, nihoyat, ruhning butunlay ozod bo‘lishi – nirvana holati yuz beradi.
Dunyoviy kishidan ham, tarkidunyo qilgan rohibdan ham ma'lum
axloqiy
qoidalarni bajarish talab qilinadi. Chunki hayotning maqsadi ruhni yomon karmadan
saqlash, yangi karmaning yuzaga kelishiga yo‘l qo‘ymaslik, borini ham asta-sekin
yo‘q qilib yuborishdan iborat. Buning uchun dunyoviy odam besh narsaga amal
qilishi kerak: birinchisi – zarar yetkazmaslik (axinsa), ikkinchisi – rost so‘zlash
(satya), uchinchisi – o‘g‘irlik qilmaslik (asteya), to‘rtinchisi – zino qilmaslik
(braxmacharya), beshinchisi – tamagirlik qilmaslik (aparigraxa). Mana shular
insonning axloqiy mezonini tashkil qiladi. Bundan tashqari, u yana ikki asos – chin
e'tiqod va to‘g‘ri bilim tamoyillariga ham amal qilishi lozim. Ularning birinchisi –
jaynizm diniga e'tiqod qilishni bildirsa, ikkinchisi –
ruhning abadiy ozodligi va
hayotning har bir jismda mavjudligini bilishdir. Rohiblar uchun bir muncha
murakkab qoidalar ishlab chiqilgan.
Jaynizm ta'limoti borliqning ilohiyot tomonidan yaratilgani va uning borliq
ustidan nazorat qilib turishini tan olmaydi. Unga ko‘ra, ruh – abadiy mavjudot, olam
esa azaliydir. Ruh moddiy tanani yengib o‘tib, abadiy hayotga yetishi mumkin.
Maxaviraning fikricha, dunyodagi har bir jism, uning jonli yoki jonsiz bo‘lishidan
qat'i nazar, qandaydir darajadagi anglash xususiyati bilan yaratilgan. Shuning uchun
jaynizmda axinsa – zarar yetkazmaslik qoidasiga ko‘proq e'tibor beriladi, ya'ni jonli
yoki jonsiz narsalarga ozor yetkazmaslik talab qilinadi.
Maxavira vedalarning ulug‘ligini inkor etdi va veda urf-odatlariga
braxmanlarning hukmronligiga qarshi chiqdi. U insonni ma'naviy yuksaklikka olib
boruvchi hayot qonunlarini, ashaddiy rohiblikni, ruhni ozodlikka olib chiquvchi deb
hisoblangan nafsni tiyish fazilatini keng targ‘ib etdi.
Maxaviraning ashaddiy rohiblik tamoyillari va sodda bayon qilingan ta'limoti
ko‘pchilikni o‘ziga jalb qildi. Uning ganadxara (“maktab boshliqlari”) nomi bilan
mashhur bo‘lgan 11 shogirdi bo‘lib, ular Maxavira vafotidan keyin uning ta'limotini
davom ettirganlar.
Jaynizmning asosiy qoida-tamoyillarini o‘z ichiga olgan 45 ta asar mavjud
bo‘lib, ular Maxavira tomonidan bitilgan. Biroq mil. av. III asrda og‘zaki matnlarni
kitob holatiga keltirish maqsadida qilingan harakatlar oqibatida jaynizm ikki oqim –
shvetambarlar yoki svetambarlar (“oq kiyim kiyganlar”) va digambarlar (“moviy
kiyim kiyganlar”)ga bo‘linib ketgan. Digambarlar jaynizmning asl holatini saqlab
qolishga ko‘proq ahamiyat berganlar. Ular Rishabxaning
qadimiy qonunini
yo‘qolgan deb hisoblab, shvetambarlardagi matnlarni haqiqiy emas deb e'lon
qildilar. Jaynizmning ikki oqimga bo‘linishi har ikki oqimning o‘ziga xos urf-
odatlari, kiyinishi va boshqa hayotiy qirralarning shakllanishiga sabab bo‘ldi.
Vaholanki, ular asosiy diniy qoidalarda o‘zaro farqlanmaydilar.
Hozirgi kunda dunyoda bir yarim milliondan ortiq jaynizm dini tarafdorlari
mavjud. Ular, asosan, Hindistonning Rajputan, Gujarot va bir qator janubiy
mintaqalari, Madxya, Bxarat shtatlarida istiqomat qiladilar.
