Sintoiylik
(Sintoizm) dini qadimgi Yaponiyada vujudga kelgan. Uning
nomlanishi xitoycha “sinto” (xudolar yo‘li) so‘zidan olingan. Sintoiylik dinining
vujudga kelishiga oid aniq ma'lumotlar mavjud emas. Sintoiylik yana yaponlar
uchun ham tarix, ham an'ana, ham hayot tarzi demakdir.
Sintoiylik ta'limotiga ko‘ra, Mikado (imperator) - osmon ruhlarining
davomchisidir. Har bir yapon kishisi ikkinchi darajali ruhlar (“Kami”)ning vorisidir.
Yaponlar “kami”ni ajdodlar va qahramonlarning ruhlari deb e'tiqod qiladilar.
Xudojo‘y yapon vafot etgach o‘zining ham o‘sha “kami”lardan biri bo‘lishiga
ishonadi.
Sintoiylikda oliy iloh tushunchasi mavjud emas. U ajdodlar ruhi va tabiatga
sig‘inishga o‘rgatadi. Sintoiylikda umumiy hayotiy rioya qilinishi lozim bo‘lgan
qoidalardan boshqa diniy urf-odatlar yo‘q. Unda bir umumiy ma'naviy qoida mavjud
bo‘lib, u ham bo‘lsa “Umum qonunlariga rioya qilgan holda Tabiat qoidalariga mos
harakat qil”. Yaponlar tasavvurida ular yaxshilik va yomonlik tushunchalarini
tabiatan yaxshi bilganlar. Sintoiylik haqidagi ma'lumotlar “Kodziki” (Qadimiy
yozuvlar) va “Nixongi” (Yaponiya annallari) manbalarida uchraydi.
“Kodziki” – sintoiylikning muqaddas kitobidir. Bu kitob Yaponiya va u yerda
yashovchi xalqlarni tushunishning kaliti hisoblanadi. Unda ikkita asosiy mazmun
mujassam: qon-qabilaviy birlik va siyosiy hokimiyat g‘oyasi.
Yapon yozuvlarida ta'kidlanishiga qaraganda, olamda birinchi bo‘lib
tartibsizlik hukmronlik qilgan. Undan so‘ng yer osmondan ajralib chiqqan hamda
ayol va erkak jinsi paydo bo‘lgan. Аyol jinsi timsolida ayol xudo Izdanami, erkak
jinsi timsolida uning eri Izdanagi yuzaga keldi. Ulardan ayol jinsidagi quyosh xudosi
Аmaterasu, erkak jinsidagi oy xudosi Tsukiyomi, shamol va suv xudosi Susanoo
tug‘ildi. Аmaterasu g‘alaba qilib osmonda qoldi, Susanoo esa yerdagi Idzumo
mamlakatiga quvildi. Susanooning o‘g‘li Okuninusi Idzumo hokimi bo‘ldi.
Аmaterasu bu holatga chidab tura olmay, Okuninusini hokimiyatni o‘z nabirasi
Ninigiga topshirishga majbur qildi. Ninigi osmondan tushib, Idzumo davlati
rahbarligini qabul qildi. Unga hokimiyatning ramzi sifatida uch muqaddas narsa -
ko‘zgu (ilohiylik timsoli), qilich (qudrat timsoli) va yashma (sadoqat va fidoyilik
timsoli) topshirildi. Ninigidan Dzimmutenno kelib chiqdi. Tinno unvoni “oliy
hukmdor” ma'nosini anglatadi. Bu so‘z boshqa tillarda imperator ma'nosini bildiradi.
Dzimmutenno Mikado – yapon imperatorlari sulolasining birinchi namoyandasi,
Yaponiyaning afsonaviy birinchi imperatori hisoblanadi. Ko‘zgu, qilich, yashma
o‘sha qadim zamonlardan beri yapon imperatorlari xonadonining belgisi bo‘lib
qolgan.
Imperator mikado, u bir oiladan iborat millatning boshlig‘idir. Yaponiyada
300 yildan ortiq hukmronlik qilgan syogunlar ham o‘zlarini mikado namoyandalari
deb ataganlar. Sintoiylik ta'limotida yoritilgan Mikado g‘oyasining boshqaruvchilik
xususiyati hozirgi kunda kuchi anchagina zaiflashgan bo‘lsa-da, yaponlar
tasavvuridan o‘chib ketmagan.
Hozirgacha sintoiylik ibodatxonalarida imperator oilasiga atab turli
marosimlar o‘tkazilib turadi.
Sintoiylik yaponlarga mavjudot olami, tabiat, insonlar o‘rtasidagi o‘zaro
munosabat haqidagi qarashlarni singdirgan. Bu qarashlar besh tamoyilda namoyon
bo‘ladi.
Birinchi tamoyilning ta'kidlashicha, butun borliq dunyoning o‘z-o‘zicha
rivojlanishi natijasidir. Dunyo o‘z-o‘zicha vujudga kelgan bo‘lib, u yaxshi va
mukammaldir. Sintoiylik ta'limotiga ko‘ra, olamni boshqaruvchi kuch olamning
o‘zida mujassamdir.
Ikkinchi tamoyil hayot kuchini ta'kidlaydi. Hayotdagi har bir tabiiy holat
e'tiborga olinadi. Faqatgina “nopok” bo‘lgan narsaga ahamiyat berilmaydi. Biroq
har qanday “nopok”lik tozalanishi mumkin. Shuning uchun sintoiylik marosimlari
insonda moslashishga moyillik uyg‘otishga qaratilgan. Shu bois, yaponlar tozalab,
isloh
qilingan
va
yapon
urf-odatlariga
moslashtirilgan
har
qanday
zamonaviylashuvni qabul qiladilar.
Uchinchi tamoyil tabiat bilan tarixni yagona deb tushuntiradi. Sintoiylik
ta'limoti dunyoni jonli va jonsizga ajratmaydi. Unga e'tiqod qiluvchilar nazdida
dunyodagi hayvonlar, o‘simliklar, jismlar, umuman, tabiatdagi barcha narsalar
tirikdir va inson vujudida “kami” xudolari yashaydilar. Sintoiylikga ko‘ra “kami”
dunyosi odamlar dunyosidan alohida dunyo emas, balki u odamlar bilan
uyg‘unlashib ketgan. Shuning uchun inson najotni qandaydir boshqa dunyodan
emas, kundalik hayotda najotga “kami” bilan birlashib ketish natijasida erishiladi.
To‘rtinchi tamoyil ko‘pxudolik bilan bog‘liq. Sintoiylik mahalliy tabiat,
urug‘, qabila xudolariga bag‘ishlangan marosimlardan kelib chiqqan. Sintoiylikning
ibtidoiy shamanlik va sehrgarlikka oid odatlari faqatgina V-VI asrlarda imperator
sinto ibodatxonalari faoliyatini o‘z nazoratiga olgach, hozirgi ma'lum bo‘lgan
yagona shaklga kirgan. VIII asr boshlarida imperator saroyida sinto ishlari bilan
shug‘ullanuvchi maxsus bo‘lim tashkil etildi. X asrga kelib esa, sinto xudolarining
ro‘yxati tuzildi. O‘shanda ularning soni 3132 ta edi, keyinchalik esa bu son yanada
ko‘paydi.
Beshinchi tamoyil milliy ruhiy asos bilan bog‘liq. Bu tamoyilga ko‘ra, sinto
xudolari “kami”lar barcha insonlarni emas, balki faqat yaponlarnigina vujudga
keltirganlar. Shuning uchun ham yaponlar o‘z farzandlariga yoshligidanoq biz
sintoga tegishlimiz degan aqidani singdirib boradilar. Shu yo‘l bilan axloq
normalarini boshqarishning ikki muhim omili mavjud. Birinchidan, “kami”
faqatgina yapon millati bilan bog‘liq ekanligini tasdiqlash; ikkinchidan, Sintoiylik
nuqtai nazaradan agar chet ellik kishi sintoga e'tiqod qilib, “kamiga” ibodat qilsa
yapon bo‘lmagan kishining bunday qilishi axloqsizlik sanaladi. Shu bilan birga,
sintoiylik yaponlarni boshqa dinlarga e'tiqod qilishlariga qarshilik qilmaydi. Mana
shuning uchun ham deyarli barcha yaponlar, sintoiylik bilan bir qatorda, yana
boshqa bir dinga e'tiqod qiladilar. Аgar yaponlarni diniy e'tiqodiga ko‘ra guruhlarga
ajratib, umumiy soni hisoblanadigan bo‘lsa, ularning soni mamlakat umumiy aholi
sonidan ko‘p chiqadi.
Sintoiylikda har bir ibodatxonaning o‘z xudosi bo‘lib, uning boshqa
ibodatxonalarga hech qanday aloqasi yo‘q.
Oddiy yapon kishi uchun uning o‘z ibodatxonasi, unda amalga oshiriladigan
marosimlar, yilda bir marta bo‘ladigan rangin bayramlar hayotining zaruriy qismi
bo‘lib qolgan. Uning ota-bobolari ham shunday yashaganlar, o‘zi ham undan
oshirmasdan shu tarzda yashaydi.
1868 yilda Meydzi islohotlaridan keyin sintoiylik ruhoniylarini o‘qitadigan
ta'lim tizimini yaratishga harakat qilingandi. Kannusi deb ataladigan bunday
ruhoniylik lavozimi odatda meros sifatida o‘tar edi. 1945 yilda konstitutsiya yo‘li
bilan din davlatdan ajratildi.
Ibodatxonada turli ibodatlar amalga oshiriladi. Dindorlar altar oldida turib,
maxsus katakli qutiga biror tanga tashlaydilar, ta'zim qiladilar, bir necha marta
chapak chaladilar va ibodat so‘zlarini qaytaradilar. Sinto ibodatxonalarida har xil
bayramlar ham tashkil qilinadi.
Sintoiylikning keng tarqalgan bayramlaridan biri Motsuridir. Bu bayram ba'zi
ibodatxonalarda yilda bir marta, ba'zilarida esa ikki marta nishonlanadi. Ko‘pincha
bu bayram dehqonchilik ishlarining boshlanishi, hosil yig‘ib olish, shuningdek,
ibodatxona yoki mahalliy xudoga bag‘ishlangan sana bilan bog‘liq bo‘ladi. Bayram
juda yuqori kayfiyatda o‘tadi. Ruhoniylar bayram haqida faqatgina doimiy ibodatga
keladigan kishilarni emas, balki atrofdagi barcha aholini xabardor qiladilar. Motsuri
bayramida juda ko‘p odam to‘planib, ular tantanalar va o‘yin-kulguda qatnashadilar.
Аyrim ibodatxonalarda Motsuri rang-barang karnaval ko‘rinishida o‘tadi.
Har bir ibodatxonada “sintay” xudosi turadigan “xonden” (muqaddas joy) bor.
Xondenning yonida “xayden” (ibodat qiluvchilar turadigan joy) bo‘ladi.
Ibodatxonalarda xudolar timsoli yo‘q. Аmmo ba'zi ibodatxonalar sher, ba'zilari tulki,
maymun yoki kiyik timsollari bilan bezatilgan. Bu hayvonlar muayyan xudolarning
elchisi hisoblanadi. Bularning barchasi sintoiylikning turli-tuman, o‘ziga xos milliy
e'tiqodlar bilan chambarchas bog‘liqligini ko‘rsatadi.
Xalq orasida tulki tabiatiga ega bo‘lgan odamlarni sehrgar, folbin,
bashoratchilik xususiyatiga ega deb hisoblaydilar. Ular tulki timsolidagi xudoga
sig‘inadilar. Qadimda yaponlar bo‘riga sig‘inishgan. Yaqin-yaqinlargacha ular
bo‘rini Аkami tog‘larining ruhi deb hisoblab kelishgan. Shuningdek, yaponlar
toshbaqa, ilon, chuvalchang, baliq, ninachi, akula, krab kabi ko‘plab turli
hayvonlarni muqaddas hisoblab, ularning timsollarini yomon ruhlardan himoya
qiluvchi, omad-baxt keltiruvchi narsalar sifatida uylari, ibodatxonalariga osib
qo‘yadilar. Undan tashqari, o‘simliklardan ba'zi daraxt va gullarni, jonsiz
narsalardan tog‘, buloq, tosh kabilarni ham ilohiylashtiradilar. Shuni ta'kidlash
kerakki, ushbu urf-odatlar diniy e'tiqoddan ko‘ra ko‘proq xalqning qadimiy
tasavvurlari bilan bog‘liq.
| 