Konfutsiylik
(Konfutsianizm) falsafiy g‘oya sifatida maydonga kelgan.
Uning asoschisi Konfutsiy (Kun Tszi) mil. av. 551 yilda tug‘ilib mil. av. 479 yili
vafot etgan.
Konfutsiy otasidan erta ajragan va onasi qo‘lida tarbiyalangan. Onasi ham
ko‘p o‘tmay dunyodan o‘tgan. Konfutsiy ta'lim olib, ilm o‘rgangach, 19 yoshida
uylanadi. Yoshlarga ta'lim berishga kirishadi. Yangi ustozning ong haqidagi fikrlari,
chuqur ma'noli so‘zlari mamlakat bo‘ylab keng tarqaladi. Konfutsiy huzuriga
mamlakatning turli mintaqalaridan ilmga chanqoq yoshlar oqib kela boshlaydilar.
Konfutsiyning 3000 ga yaqin shogirdlari orasida yetmish ikki eng ko‘zga ko‘ringan
izdoshlari mamlakatning obro‘li xonadonlaridan bo‘lishi bilan bir qatorda
kambag‘al, oddiy kishilardan ham iborat bo‘lgan. Konfutsiy maktabi qadimgi
Xitoyda asta-sekin katta ta'sir doirasiga aylana bordi. Uning ko‘plab shogirdlari
qadimgi Xitoy podshohliklarida nufuzli mansablarni egalladilar. Konfutsiy yoshlar
tarbiyachisi va ustozi sifatida keng shuhrat qozonib, ilk Xitoy ma'rifatparvari nomiga
sazovor bo‘lgan bo‘lsa, u tomonidan taklif qilingan islohotlarning amalga
oshirilishida uning aksi bo‘ldi.
Konfutsiyning asosiy e'tiborini tortgan narsa o‘z zamonasining kamchiliklari
va aybu nuqsonlari edi.
Oddiy xalqning nochorligi, amaldorlarning cheksiz zulmi, hukmdorlar
o‘rtasidagi o‘zaro ziddiyatlar, qadimgi ma'naviy an'ana va qadriyatlardan
uzoqlashish – bularning hammasi Konfutsiy keskin tanqidiy qarashlarining yuzaga
kelishiga turtki bo‘ldi. Uning fikrlari jamoatchilik tomonidan qabul qilinishi uchun
hamma e'tirof qilgan obro‘ga ega bo‘lish kerak edi. Konfutsiy xuddi ana shu obro‘ni
uzoq o‘tmishning yarim afsonaviy obrazlaridan topdi. Konfutsiy vafotidan bir necha
asr o‘tgach, uning o‘zi orzu qilganidek, podshohlar dono, amaldorlar fidoiy, xalq esa
farovon bo‘lgan paytda uning ta'limoti xalq hayotining ajralmas bir qismi bo‘lib
ulgurdi.
Konfutsiy “komil inson” (Tszyunь-tszu) xaqidagi g‘oyasini yaratdi. Tszyunь-
tszi yuksak ma'naviyatli inson – ikki asosiy xususiyatga ega bo‘lishi kerak:
insoniylik va mas'uliyat (ajdodlar oldidagi qarzni)ni his qilish. Komil inson, eng
avvalo, ishonchli va fidoiy bo‘lishi kerak. U o‘zini ayamasdan o‘z ishonchiga, o‘z
hukmdoriga, o‘z otasi va barcha o‘zidan kattalarga xizmat qilishi kerak. Bunday
inson doimo kamolot sari intilishi zarur.
Konfutsiylikda markaziy o‘rinni axloqiy masalalar egallagan. Diniy
masalalar, aqidalarga konfutsiychilik ancha sovuqqon munosabatda bo‘lgan.
Konfutsiyning o‘zi qadimgi Xitoyda keng tarqalgan turli ruhlarga bo‘lgan ishonch
masalasiga shubhali munosabatda bo‘lgan. "Lunьyuy" (Konfutsiyning falsafiy
fikrlari va suhbatlari majmuasi, u konfutsiylikning asosiy manbasi)da keltirilishicha,
Konfutsiy g‘ayritabiiy narsalar va ruhlar to‘g‘risida gapirishni yoqtirmagan.
Shuningdek, u taqdir, inson umri, o‘lim xaqida so‘z yuritishdan qochgan. Undan
"o‘lim nima?" - deb so‘raganlarida, u "Biz tiriklik nima ekanligini bilmaymiz-u,
o‘lim nima ekanligini qaerdan bila olar edik"- deb javob bergan ekan.
Biroq o‘sha davrda qadimdan davom etib kelayotgan diniy qadriyatlar, urf-
odatlarga Konfutsiy ehtirom bilan munosabatda bo‘lgan.
Konfutsiyning yana bir asosiy ta'limoti – "Syao" ta'limotidir. Mazkur
ta'limotga ko‘ra inson o‘z ota-onasiga munosib bo‘lishi haqidagi g‘oyani o‘zida
mujassamlashtirgan. Konfutsiy fikricha, inson uchun "Syao"dan muhimroq narsa
yo‘q. "Syao" va "di" (ukaning akaga, kichiklarning kattalarga xurmati)
insoniylikning asosidir" degan. Undan "Syao"ning asosiy ma'nosi nima, farzandlik
xizmati qanday bo‘lishi kerak, degan savolga Konfutsiy shunday javob bergan:
"aqlli va ota-onangni boqishga yaroqli bo‘lishingdir. Zero, odamlar uylaridagi itlar
va otlarini ham boqadilar-ku, agar insonlar ota-onalariga ortiq ehtirom
ko‘rsatmasalar hayvonlarni boqishlaridan nima farqi qoladi?".
"Syao" ta'limotining "Li qonunlari"ga ko‘ra farzand ota-ona hayotlik chog‘ida
mutlaqo ularning ixtiyoridadir. To ular dunyodan o‘tgunicha o‘ziga-o‘zi egalik
qilishga haqli emas. Аgar ota-onasi vafot etadigan bo‘lsa, farzand qanday ish bilan
mashg‘ul bo‘lishidan qat'i nazar, qanday lavozimni egallagan bo‘lmasin, barcha
ishini tashlab 3 yil davomida aza tutishi shart. Konfutsiylikning "Syao" ta'limoti
asrlar mobaynida Xitoy madaniyati, axloqiy normalariga katta ta'sir o‘tkazib keldi.
Konfutsiylik ta'limotiga ko‘ra, oila nikohdan, yoshlarning kelishuvi bilan
boshlanmaydi. Balki, oila ehtiyojlari uchun nikoh amalga oshiriladi. Konfutsiy urf-
odatlariga ko‘ra, avlodlar o‘z ajdodlari ruhi oldida qilishlari zarur bo‘lgan barcha
marosimlarni o‘z o‘rnida, muntazam ravishda bajarishlari lozim.
Konfutsiy ta'limoti buning aksini, ya'ni “tiriklar o‘tganlar oldida
qarzdordirlar”, degan g‘oyani ilgari surdi. Konfutsiy o‘zidan oldin jamiyatda mavjud
o‘tganlar ruhlari haqidagi aqidalarni tamoman o‘zgartirib yubordi.
Modomiki, tiriklarning asosiy vazifasi o‘tganlarni rozi qilish, ularga xizmat
qilish ekan, butun oila mana shu asosiy g‘oyaga xizmat qiluvchi bir jihozni tashkil
qiladi. Mana shuning uchun ham har bir oila boshliqlari o‘z ajdodlari oldidagi
qarzlarini ado etishlari uchun oila naslini davom ettirishlari kerak. Konfutsiy
fikricha, dunyodan befarzand o‘tish va o‘zidan nasl qoldirmaslik nafaqat shu
insonning yoki shu xonadonning, balki butun jamiyatning fojiasidir.
Konfutsiylik juda tez muvaffaqiyatga erishmadi. Konfutsiyning o‘zi esa,
zamondoshlari tomonidan tan olinmay vafot etdi. Keyinchalik uning shogirdlariga
ham oson bo‘lmadi.
Garchi konfutsiychilar o‘z ta'limotlarini qadimgi Chjou aqidalariga bog‘liq
urf-odatlar, marosimlar, axloqiy me'yorlar asosiga qurgan bo‘lsalar-da, ular mazkur
aqidalar orasida o‘z munosabatlari, qolaversa, har bir masala yuzasidan o‘z
xulosalarini ham berib bayon qilardilar. Mana shu narsa konfutsiylikning
muvaffaqiyatga erishishiga sabab bo‘ldi. Undan tashqari, uning muvaffaqiyatiga
sabab bo‘lgan omillardan yana biri – konfutsiychilarning o‘zlari foydalangan
qadimgi kitoblar, she'rlar, risolalarni yig‘ib o‘quvchilariga o‘rgatganliklaridir. Bu
ishning asosiy qismi Konfutsiyning o‘zi tomonidan bajarilgan edi. U turli
podshohliklarda mavjud bo‘lgan 3 mingdan ortiq qadimiy qo‘shiqlar, yozuvlarni
jamlab, ularni qayta tahrir qilgan. Konfutsiy va uning shogirdlari tomonidan tahrir
qilingan asarlar keyinchalik konfutsiylikning asosiy manbalariga aylandi.
Mil. av. IV-III asrlarga kelib Konfutsiy ta'limoti o‘z asoschisi davridagidan
ko‘ra ancha keng tarqaldi va katta ta'sir doirasiga ega bo‘ldi.
Xanь sulolasi davriga kelib, (mil. av. III-II asrlar) Konfutsiylik davlat
mafkurasi darajasiga ko‘tarildi. Xanь podshohlari Konfutsiy ta'limotini to‘liq qabul
qilmagan bo‘lsalar-da, uning kuchini, jamiyatda egallab, ulgurgan mavqeini e'tirof
qilgan holda undan davlat boshqaruvida foydalandilar.
Konfutsiy o‘zi yashab ijod etgan joy Tsuyfuda vafot etgandan keyin uning
qabri yaqinida bir ibodatxona qurdilar. Ibodatxonaga Konfutsiyning shogirdlari va
yaqinlari tomonidan uning barcha tabarruk narsalari, unga taalluqli ashyolar -
yozgan asarlari, musiqa asboblari, ro‘zg‘or anjomlari, aravasi va boshqa narsalar
keltirib qo‘yildi. Vaqt o‘tishi bilan faylasufning nufuzi oshib, ta'limoti keng
tarqalgani sari ushbu ibodatxona ham asta-sekin doimiy ziyoratgohga aylanib bordi.
Tsuyfu yaqinida Konfutsiy shogirdlari va izdoshlari makon tutgan kattagina qishloq
barpo bo‘ldi. Lu podshohligi hukmdorining o‘zi Tsuyfuga kelib Konfutsiy
ibodatxonasida uning xotirasiga qurbonlik qildi. Ibodatxonaning ahamiyati oshgani
sayin uning yer mulklari ham kengayib bordi. Bu joy oddiy mahalliy ibodatxona
shaklidan Xanь sulolasi davriga kelib butun mamlakat miqyosidagi muqaddas
ziyoratgohga aylandi. Mil. av. 195 yilda birinchi Xanь podshohi Lyu Ban shaxsan
o‘zi Konfutsiy ibodatxonasida unga atab "tay-lyao" (Xitoyda eng oliy qurbonlik -
qo‘y, ho‘kiz va cho‘chqa) uchtalik qurbonligi keltiradi.
Mil.avvalgi 195 yildan boshlab Konfutsiy nomi Xitoyda ilohiylashtirildi va
unga atab muntazam qoidalar asosida qurbonliklar qilinadigan bo‘ldi.
Xan sulolasi davrida Konfutsiyga knyazlik unvoni berildi. X-XIII asrlarga
kelib, Sun sulolasi davrida unga imperatorlik unvoni, otasiga esa knyazlik unvoni
berildi. Keyinroq Yuanь va Min sulolalari (XIII-XIV asrlar) davrida unga yana ham
yuksakroq unvon – "Eng haqiqiy donishmand", "Millatlarning ulug‘ ustozi"
unvonlariga sazovor bo‘ldi.
Xitoy shaharlarida Konfutsiyga atab 1000 dan ortiq ibodatxonalar qurildi. Ilk
davrlarda ibodatxonaning qurbonlik qilinadigan joyida oddiygina Konfutsiy nomi
yozilgan lavha osilgan edi. Xitoyga buddaviylikning kirib kelishi oqibatida bu lavha
o‘rnini Konfutsiyning haykali egalladi. Tsuyfudagi ibodatxonadan boshqa barcha
ibodatxonalar bir xil shaklga ega edi. Unda Konfutsiy haykali yonida uning
shogirdlaridan 86 tasining nomi yozilgan lavha yoki haykallari qo‘yilgan.
Tsuyfudagi ibodatxonada ularning soni ko‘proq.
Har oyda ikki marta 1 va 15 kunlarda Konfutsiy haykali oldida odatiy
qurbonliklar, yilda ikki marta — bahorda va kuzda alohida tantanali marosimlar
o‘tkazilar edi. Tantanaga kelgan imperator va ularning mulozimlari donishmand
timsoli oldida turib unga "Sen buyuksan, ey mutlaq donishmand, sening fazilatlaring
ko‘p, ta'limoting beqiyos, o‘tganlar orasida senga tengi yo‘q!" kabi maqtovlar va
olqish so‘zlari bilan murojaat qilishgan.
Konfutsiy nomi o‘rta asrlarda Xitoyda ilohiylashtirildi. Uning timsoli hattoki
podshohlar boshidagi tojlardan o‘rin oldi.
Daosizm
- eramizdan oldingi IV-III asrlarda Xitoyda paydo bo‘lgan yarim
falsafiy, yarim diniy, sinkretik ta'limot. Uning tub goyasi moddiy olamdagi buyum
va hodisalar turli-tumanligining mohiyatini ta'minlovchi, ularning mavjudlik sababi
va manbaini tashkil etuvchi "dao" to‘g‘risidagi tasavvurlardan iborat. Eramizning II
asriga kelib bu ta'limot asosida diniy qarashlar ham shakllangan va u daosizm
nominn olgan. Bu din qadimgi dune faylasufi Dao Tszi nomi bilan bog‘liq "Dao de
tszin" kitobidagi ta'limotga asoslangan.
Daosizmda moddiy olam haqida sodda dialektika elementlari ham mavjud. U
dunyodagi barcha buyum va hodisalar o‘zgarishda, xarakatda, ba'zi narsalar tiklansa,
boshkalari so‘nadi, deb g‘oyat to‘g‘ri ta'lim beradi.
Аmmo kohinlar bu ta'limot asosiga diniy g‘oyalarni qo‘yib, g‘oyat ko‘p ruh
va xudolarga ibodat qilishdan iborat diniy tizimni yaratdilar. Bu din kohinlari "daos"
nomi bilan yuritilgan. Ular uchun rohiblik, darveshlik qilishdan tashqari, oila qurish
ham man etilmagan.
Shu tariqa daosizmda olamni boshqaruvchi uch xudolikdan iborat xudolar
pantioni - qarorgohi (Shan di, Dao tszi, Pan gu) paydo bo‘lgan.
Daolik bir jihatdan shamanizm va folbinlik bilan bog‘liq edi, chunki qadimgi
davolash uslublari falsafa, ayniqsa, dao falsafasi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan.
Shamanlar davolash uslublarida inson tanasidagi jarayonlarni tashqi fazoviy
kuchlar, har xil ruhlar ta'siri bilan bog‘lab, jodugarlik va sehrdan keng
foydalanganlar.
Dao nazariyasi mil. av. IV-III asrlarga kelib rivojlana boshladi. Ijtimoiy-
siyosiy masalalar va axloq daolik uchun unchalik muhim emas edi. Biroq daolik
vakillari birinchi bo‘lib borliq, tabiat, koinot haqidagi tushunchalarni ishlab chiqa
boshladilar. Xitoydagi faylasuflar akademiyasida daolik nazariyotchilari Tyanь
Penь, Sun Tszyanь, Inь Venь, Shenь Dao, Xuanь Yuanь va boshqalar to‘plangan
bo‘lib, u yerda o‘z fikrlarini olg‘a surib, beto‘xtov munozaralar olib bordilar va
risolalar yozdilar. Ularning yozgan asarlari hozirgi kungacha saqlanmagan bo‘lsa-
da, ularning fikrlari daolikning asosiy manbasi sanaladigan "Dao de tszin" risolasida
o‘z aksini topgan. Mazkur risola muallifi, an'anaga ko‘ra, Lao-Tszi hisoblanadi.
Lao-Tszi mil.av. III asr o‘rtalarida yashagan deb taxmin qilinadi. Uning
ta'limotiga ko‘ra, tabiat, jamiyat va butun borliqning asosi Buyuk Dao hisoblanadi.
Dao – yo‘l, haqiqat, tartib demakdir. Dao haqidagi ta'limot konfutsiylikda bo‘lgan.
Chunki dao to‘g‘risidagi fikrlar konfutsiylik va daolik shakllanishidan ancha oldin
vujudga kelgan, shuning uchun ham har ikki ta'limotda bu narsa o‘z aksini topgan.
Dao - ijtimoiy me'yorlar, intizom va axloqning yig‘indisidir. Daolik vakillari esa,
daoga boshqacharoq qaraganlar. Ya'ni, ular uchun dao umumiy tabiat qonuni,
boshlanish va tugashning asosidir. Dao to‘g‘risidagi fikrlar umumlashtiriladigan
bo‘lsa, dao - butun borliq demakdir. Daoni hech kim yaratmagan, barcha narsalar
daodan kelib chiqqan va unga qaytadi. Dao hech kimga ko‘rinmaydi, sezgi a'zolari
uni ilg‘ay olmaydi. Nimani ko‘rish, eshitish, sezish, anglash mumkin bo‘lsa, u dao
emas.
Daolik ta'limotining asosiy mohiyatlaridan biri bu dao va u bilan aloqador
tabiat falsafasi hamda kosmogoniya masalalaridir. Ikkinchi asosiy nuqta mavjudlik,
hayot va o‘limning nisbiyligi va shunga bog‘liq holda uzoq yashash, abadiy hayotga
erishish tushunchasidir. Milodning birinchi asri – Xanь davriga kelib, abadiy hayot
masalasi daolik olimlarining asosiy muammosiga aylandi. Uchinchi va so‘nggi
masala u vey printsipidir. Daolik falsafasining mana shu uch ta'limoti Xanь asriga
kelib daoliknining shakllanishiga asos bo‘ldi.
Milodiy II asrga kelib daolikda yangi sektalar paydo bo‘ldi. Ulardan biri
"Taypindao" (buyuk tenglik ta'limoti) bo‘lib, uning asoschisi Chjan Tszue
hisoblanadi. U xalq orasida sehr-jodu orqali barcha kasalliklarni tuzatuvchi hamda
kishi umrini uzaytiruvchi shaxs sifatida shuhrat topdi. Uning atrofiga ko‘plab
odamlar yig‘ildilar. Chjan Tszue odamlarni 36 jangovor guruhga bo‘lgan. Katta
guruhlarga "da fan" katta sehrgarlar, kichik guruhlarga "syao fan" kichik sehrgarlar
boshliq etib tayinlanganlar. Sektada yuqori boshliq Chjan Tszue (buyuk osmon
rahnamosi) sanaladi. Uning ikki ukasi buyuk yer rahnamosi va buyuk inson
rahnamosi deb talqin qilinadi. Bu uchtalik daosizmning osmon, yer va inson birligi
ta'limotining ramziy ko‘rinishi edi. "Taypindao" sektasi ta'limoti "Taypintszin"
kitobiga asoslanadi.
"Udoumidao" (Besh dou guruch ta'limoti) sektasi ham mavjud bo‘lib, uning
asoschisi mashhur daochi Chjan Dao Lin bo‘lib, doaolik ibodatxonasining asoschisi
hisoblanadi.
Daolik milodiy asrning birinchi ming yilligi davomida buddaviylik va
Konfutsiylik bilan raqobatlashib keldi. Milodning VI asriga kelib, daolik
konfutsiylikdan keyin ikkinchi o‘rinni egallagan edi. XIII asrdan boshlab Daolik
ta'limotining aniq asoslarga ega emasligi va ilk davrdagi yuksak ta'limotlari turli
xurofotlar bilan almashgani tufayli inqirozga yuz tuta boshladi.
XX asr boshlariga kelib, Xitoyda turli daolik sektalariga qarshi kurash
boshlandi. XX asrning ikkinchi yarmida Dao tarafdorlari juda ozchilikni tashkil
qildi. Ushbu kichik guruhlar monaxlar, targ‘ibotchilar va bashoratchilarni o‘z ichiga
olgan.
Daosizm dastlab mulkdorlar hokimiyatiga qarshi bo‘lib, kambag‘allar
manfaatini himoya qilgan . Keyinchalik esa u hukmron sinflarning g‘oyaviy quroliga
aylangan. Man'chjurlar sulolasi Tsin hukmronligi davrida (1644-1911) daosizm
diniy ta'limoti inqirozga uchragan. Hozirgi vaqtda daosizm diniga e'tiqod qiluvchilar
juda kamchilikni tashkil etadi.
| 