Takrorlash uchun savollar:
1. Dinning ibtidoiy shakllariga qasi dinlar kiradi va ularning o‘ziga xos
xususiyatlari nimada?
2. Milliy dinlar deb qanday dinlarga aytiladi?
3. Milliy dinlarga qaysi dinlar kiradi?
4. Milliy dinlardagi o‘xshashlik va farqli jihatlari nimalarda ko‘rinadi?
4. Braxmanlikda nechta kasta mavjud?
5. Hinduiylikning vujudga kelish davridagi tarixiy shart-sharoitlar qanday
edi?
6. Jaynizm ta’limoti asosini nimalar tashkil etadi?
7. Sikxizm qachon va qayerda vujudga kelgan?
8. Xitoy milliy dinlariga qaysi dinlar kiradi?
9. Sintoizm qaysi millat dini hisoblanadi?
10. Yahudiylik asoschisi kim?
3-MАVZU: BUDDIZM
Reja:
1. Buddaviylikning vujudga kelishi, ta'limoti
2. Buddizmdagi oqimlar
3. Buddaviylik manbalari
Buddaviylikning vujudga kelishi.
Buddaviylik (Buddaviylik) – uchta dunyo
dinlari ichida eng qadimiysi hisoblanib, miloddan avvalgi VI-V asrlarda
Hindistonda vujudga kelgan. Bu dinga e'tiqod qiluvchilar, asosan, Janubiy, Janubi-
Sharqiy va Sharqiy Osiyo mamlakatlarida, Shri Lanka, Hindiston, Nepal, Butan,
Xitoy, Singapur, Malayziya, Indoneziya, Mongoliya, Koreya, Vetnam, Yaponiya,
Kombodja, Birma, Tayland, Laosda va qisman Evropa va Amerika qit'alarida,
Rossiyaning shimoliy mintaqalari - Buryatiya, Qalmiqiyada istiqomat qiladilar.
Hozirgi kunda dunyoda buddaviylar soni 750 mln.ga yaqin bo‘lib, ulardan 1 mln.ga
yaqini monaxlardir.
Buddaviylikni din yoki falsafa, mafkura yoki madaniyat qonunlari to‘plami yoki
hayot tarzi deb baholash mumkin.
Buddaviylik asoschisi haqida habar beruvchi folklor va badiiy adabiyotlar uni
Siddxardxa Gautama, Shakyamuni, Budda, Tadxagata, Djinna, Bxagavan kabi
ismlar bilan zikr etadilar. Bu ismlarning ma'nolari quyidagicha: Siddxardxa - shaxsiy
ismi, Gautama - urug‘ ismi, Shakyamuni - shaklar yoki shakiya qabilasidan chiqqan
donishmand, Budda - nurlangan, Tadxagata - shunday qilib, shunday ketgan, Djina
- g‘olib, Bxagavan - tantana qiluvchi. Bu ismlar ichida eng mashhuri Budda ismi
bo‘lib, uning ismidan dinga buddaviylik nomi berilgan.
Hozirgi kunda Buddaning beshta biografiyasi ma'lumdir: “Maxavostu” –
milodning II asrida yozilgan, “Lalitavistara” - milodning II-III asrlarida yuzaga
kelgan, “Buddaxacharita” - Budda faylasuflaridan biri Ashvagxoshey tomonidan
milodning I-II asrlarida yaratilgan, “Nidanakatxa” – milodning I asrida yozilgan va
“Abnixishkramansutra”.
Buddaviylikning asoschisi miloddan avvalgi 1-ming yillikda yashagan Budda
hisoblangan. U tarixiy shaxs bo‘lib, 80 yil yashagan. Uning xususida turli rivoyatlar
mavjud. Uning nomi hind tilida nurlangan, oliy haqiqatga erishgan degan ma'noni
anglatadi. Rivoyatlarga qaraganda, keng ma'noda ko‘p marta ilohiy tug‘ilishlar
tufayli mutloq barkamollikka erishgan; boshkalarga ham diniy najot yo‘lini ko‘rsata
oladigan odam bo‘lgan.
Budda mil. avv. 563 yilda tug‘ilib, 483 yilda vafot etgan. Siddxardxa Shakya
qabilasining podshosi Shuddxodananing o‘g‘li edi. Uning saroyi Ximolay tog‘lari
etagida Kapilavasti degan qishloqda bo‘lgan (hozirda Nepal hududida). Onasi -
malika Mayya. Podshoh o‘g‘lini orzu havaslar og‘ushida tarbiyalab, uni hech bir
kamchiliksiz katta qiladi. Siddxardxa ulg‘ayib qo‘shni podshohlardan birining qizi
Yashadxaraga uylanadi va o‘g‘il ko‘rib, unga Raxula deb ism qo‘yadi.
Tarixiy manbalarning dalolat berishicha buddaviylikning asoschisi shahzoda
Siddxardxa vafot etgandan so‘ng Budda -"haqiqatga erishgan" deb atalgan. U ushbu
oliy maqsadga erishish uchun Gautama urug‘idan bo‘lgan eng obro‘li Shakya
qabilasini tanlagan. Аna shundan bu diniy rivoyatda Budda-Gautama nomi keng
tarqalgan. Diniy rivoyatlarga ko‘ra Gautama hind qabilasi hukmdorlaridan birining
o‘g‘li bo‘lib, u befarzand bo‘lgan, ammo uning xotini g‘oyibdan homilador bo‘lib,
45 yoshida o‘g‘il tuqqan. Bola tug‘ilganda mo‘'jiza yuz bergan. Tabiiy hodisalar -
yer qimirlab, chaqmoq chaqib, momaqaldiroq gumbirlab turgan. Uning ovozini
Koinotdagi ilohiy kuchlardan tashqari barcha tirik mavjudodlar ham eshitib
turganlar. Chaqaloqqa Siddxardxa (topshiriqni bajaruvchi) deb nom qo‘yganlar. U
7 kundan keyin yurib ketgan va gapira boshlagan.
Siddxardxaning otasi o‘g‘lini din yo‘liga bag‘ishlashga rozi bo‘lmay, unga
yaxshi ma'lumot bergan hamda yaxshi sharoitlarda tarbiyalagan va u hech qanday
qiyinchilik ko‘rmay o‘sgan. Sudxartxa o‘spirinligidayok o‘zining donoligi,
kuchliligi va epchilligi bilan xammani hayratga solar ekan. U kasal yotgan kishini,
o‘likni ko‘rgach hayotning mohiyati, maqsadi, og‘irliklari, kasallik va o‘lim bilan
bog‘liqligini o‘ylay boshlagan. Binobarin, hayotning behudaligani anglab, tarki
dunyo qilgan, darvesh yo‘liga kirgan. Bu bilan u kishilar boshiga tushadigan
kulfatlar, azob-uqubatlar sabablarining mohiyatiga tezroq yetib, ulardan qutulish
yo‘lini topmoqchi bo‘lgan. Nihoyat, 36 yoshida "haqiqiy bilim" egasi bo‘lganligi
ma'lum bo‘ldi. Shundan so‘ng u Budda deb nom oladi. ("budda" so‘zi ilohiy
haqiqatga erishgan, degan ma'noni anglatadi). Shu tariqa unda ulug‘vor haqiqat siri
ochilgan, ular buddaviylik ta'limotiga asos qilib olingan.
Hech bir qiyinchilik va kamchilik ko‘rmay o‘sgan Siddxardxa bir kuni keksa
cholni, bemorni hamda og‘ir mehnatli rohibni uchratadi, va nihoyat, bir kishining
vafotiga guvoh bo‘ladi. Bundan qattiq ta'sirlagan shahzoda insoniyatni qiyinchilik
va azobdan qutqarish yo‘llarini axtarib saroyni tashlab ketadi. Bu vaqtda u 30 yoshda
edi. U besh rohib bilan qishloqma - qishloq kezib yuradi. Ko‘p vaqt bu rohiblarga
hamrohlik qilib, ularning yo‘llarida ma'lum maqsad yo‘qligini, bu yo‘l o‘z oldiga
qo‘ygan maqsadi – insoniyatni azob uqubatdan qutqarishga olib bormasligini
anglaydi va rohiblar jamoasidan ajraladi. U chakalakzor o‘rmonlarda kezib,
charchab bir daraxtning tagida dam olish uchun o‘tiradi, va o‘zicha, to haqiqatni
topmaguncha shu erdan turmaslikka qaror qiladi. Bu o‘tirishning 49 kuni uning
qalbidan “Sen haqiqatni topding” degan sado keladi. Shu paytda uning ko‘z oldida
butun borliq namoyon bo‘ladi. U hamma joyda shoshilinch qayoqqadir intilishni
ko‘radi. hech bir joyda osudalik yo‘q edi. hayot nihoyasiz uzoqlikni ko‘zlab o‘tib
ketayotgan edi. Inson aqli etmas bir kuch. Trishna - yashash, mavjud bo‘lish umidi
barchani tinchini buzar, halok qilar va yana qayta yaratar edi. Mana endi Budda
kimga qarshi kurashish kerakligini angladi. Shu ondan u Budda – “nurlangan” deb
ataldi. U tagida o‘tirgan daraxt esa – “nurlangan daraxt” - Botxa deb atala boshladi.
Budda o‘zining birinchi da'vatini Varanasi yaqinidagi Rishipatana bog‘ida,
o‘zining besh rohib do‘stlariga qildi va o‘shalar uning birinchi shogirdlari bo‘ldilar.
Shu kundan boshlab Budda o‘z shogirdlari bilan qishloqma-qishloq yurib o‘z
ta'limotni tarqatib o‘ziga yangi izdoshlar orttiradi. Budda 40 yil davomida o‘z
ta'limotini Hindistonning turli joylariga yеtkazadi va 80 yoshida Kushtnagara dеgan
joyda dunyodan o‘tdi. Uning jasadi hind udumiga ko‘ra u yerda kuydirilib, uning
xoki 8 ta budda jamoalariga bo‘lib yuborildi va har bir jamoa uni dafn etgan joyida
ibodatxona barpo etdi.
Buddaning hayoti haqida turli afsonalar ham to‘qilgan. Bu afsonalarda
aytilishicha, Budda ko‘p yillar davomida yеr yuzidagi turli mavjudotlar qiyofasida
qayta tug‘ilgan: 84 marta ruhoniy, 58 marta podshoh, 24 marta rohib, 13 marta
savdogar, 18 marta maymun, 12 marta tovuq, 8 marta g‘oz, 6 marta fil Shuningdеk
baliq, qurbaqa, kalamush, quyon kabi qiyofalarda qayta tug‘ilgan. Jami 550 marta
qayta tug‘ilgan. U doimo qayerda, qay qiyofada tug‘ilishini o‘ziga o‘zi bеlgilagan.
So‘nggi marta uni xudolar insoniyatni to‘g‘ri yo‘lga boshlashi uchun inson
qiyofasida yaratganlar. Bu afsonalarning ba'zilariga ko‘ra yеr yuzida Gautamaga
qadar 6 ta budda o‘tgan. Shuning uchun buddaviylikning ba'zi muqaddas joylarida
7 ta ibodatxona barpo etilgan. 7 ta Botxa daraxti o‘tkazilgan. Ba'zi afsonalar 24 ta
Budda avlodi o‘tgan dеsa, ba'zilari minglab Buddalar o‘tgan dеb da'vo qiladi.
Har qanday dinlar kabi buddaviylikning ham kelib chiqishi sababini
xalqlarning yashash sharoiti va hayotidan, muayyan davrdagi ijtimoiy
munosabatlaridan izlash va topish lozim.
Qadimgi Hindistonda buddaviylik shakllangunga qadar murakkab sinfiy
munosabatlar mavjud edi. Kishilar oliy, o‘rta va quyi tabaqalarga ajratilib, oliyga
braxmanlar, harbiylar, o‘rta tabaqaga - dehqonlar, eng quyi tabaqaga oddiy xalq,
xizmatkor, cho‘rilar kiritilar edi.
Buddaviylik quldorlik jamiyatida braxmanlik mazhablaridan biri sifatida
paydo bo‘lgan. U braxmanlikni jonning ko‘chib yurishi, jannat va do‘zax haqidagi
aqidalarni saqlab qolgan. Buddaviylik Braxmanlikni jamiyatning tabaqalarga
bo‘linishi to‘g‘risidagi ta'limotga qarshi chiqib, barcha kishilar e'tiqodda teng
huquqli deb e'tirof etgan. Buddaviylikning diniy tenglik haqidagi goyasi
odamlarning kastalarga bo‘linib ketishiga qarshi kurashda ijobiy rol' o‘ynagan. Аyni
paytda buddaviylik kishilar "azob-uqubat" chekishda va undan xalos bo‘lishda ham
tengdirlar deb hisoblangan.
Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi tarixi va madaniyatida buddaviylik
muayyan o‘rin egallagan. U zardushtiylik dini ta'sirida va u bilan yonma-yon
shakllangan dinlardan biri bo‘lgan. Keyinchalik Janubi-Sharqiy va Markaziy Osiyo
xamda Uzoq Sharq mamlakatlarida keng tarqalgan. Uning vujudga kelishi hind
jamoalarida ro‘y bergan muhim ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar - urug‘-qabilachilik
aloqalari va tartiblarining yemirilishi, sinfiy jamiyatning vujudga kelishi va yirik
quldorlik davlatlarining paydo bo‘lishi bilan bog‘liq edi. III-asrga kelib dunyoviy
jamiyat (imperator Аshoka) ning faol qo‘llab-quvvatlashi natijasida mulkchilik
darajasida yagona bo‘lgan budda tashkiloti (monaxlik jamoasi-singxa) va diniy
aqidachilik shakllangan.
Buddaviylikning Markaziy Osiyo va Sharqiy Turkistonda tarqalishi miloddan
avvalgi II asrlarda bu yerlardagi qabilalarning avlodlari tugatgan grek-baqtriya
podshohligining o‘rnida qaror topgan Kushon imperiyasining rivojlangan davriga
to‘g‘ri keladi.
Kushon imperiyaoi o‘zining eng gullagan davrida (milodning I-III asrlarida)
hozirgi Markaziy Osiyoning bir qismini, Аfg‘oniston, Pokiston, Shimoliy Hindiston,
ehtimol Uyg‘uristonni ham o‘z ichiga olgan. Kushon podsholigi davrida buddaviylik
Hindistondan Markaziy Osiyoga, undan esa Buyuk ipak yo‘li orqali Xitoy va Uzoq
Sharqqa tarqalgan.
Keyinga o‘n yilliklar mobaynida olib borilgan arxeologik izlanishlarning
natijalari va tarixiy ma'lumotlarni umumlashtirgan holda tahmin qilish mumkinki,
yaslomgacha bo‘lgan davrda buddaviylik Markaziy Osiyo g‘oyaviy hayotining
muhim tarkibiy qismlaridan birini tashkil etgan. Buddaviylik faqat maxsus
ibodatxonalargagina emas, balki podsho saroylaridan boshlab, oddiy kambag‘al
deqqon va hunarmandlarning kulbasigacha kirib borgan dindir. Buddaviylikni qabul
qilgan Markaziy Osiyo xalqpari diniy ibodatlar uchun har xil maxsus inshootlar
kurganlar.
Buddaviylik bilan bog‘liq obidalar, ibodatxonalar, haykallar, devorlarga
solingan rasmlar Markaziy Osiyoda topilgan qadimgi tarixiy obidalar orasida muhim
o‘rin egallaydi. Buddaviylik bilan bog‘liq imoratlar, qurilishlar hozirda ham
Shimoliy Qirg‘iziston, O‘zbekiston va Turkmanistonning Janubiy tumanlarida,
Tojikistonda va Qozog‘iston janubida mavjuddir. Bular orasida eng yirik inshoot
eski Termizdagi Qoratepa nomli g‘or ibodatxonasidir. Bu ochiq sariq rangli katta
tepalik bo‘lib, unga qumtoshli g‘or binolar o‘yib solingan, yer ustida binolar barpo
etilgan, bularning hammasi bir butun uyg‘un bo‘lgan buddaning 20-25
ibodatxonasini tashkil qilib, Kushon podshohligida buddaviylikning muhim
ahamiyatga ega yekanligidan dalolat beradi. Devorlarga solingan rasmlarni,
haykallarni, toat-ibodat buyumlarini, tangalarga, sovg‘a qilingan sopol idishlarga
bitilgan har xil yozuvlarni o‘rganishlar qoratepaning milodning I asr oxiri va II
asrning boshlarida bunyod qilinganligidan, arablar O‘rta Osiyoga kirib
kelganlaridan keyin ular tugatilgan va keyinchalik vayronaga aylanganligidan
dalolat beradi.
| 