Jumladan, Yoakim Vax (Joachim Wach), dinlarni «asoschisi bor dinlar»,
«an’anaviy (rasm-rusumli) dinlar»ga, Gustav Menshing esa «milliy dinlar», «jahon
dinlari» ko‘rinishida ikkiga bo‘ladi. Annemari Shimmel esa dinlarni - ilk-qabilaviy,
milliy, jahon dinlari, deb uchga bo‘ladi. Shu bilan birga ba’zi tadqiqotchilar quyidagi
tasnifni keltiradilar:
1.
Sakramental (diniy marosim va rasm-rusumlarga tayanuvchi) din,
2.
Profetik (Payg‘ambarlarga tayanuvchi) din,
3.
Mistik (ruhiy olamga yo‘naltirilgan) din.
Islom
ulamolari dinlarni, «haq» va «botil» yoki vahiyga tayanuvchi ilohiy
dinlar, vahiyga tayanmaydigan tabiiy dinlar kabi ikkiga bo‘lishgan. Ibn Hazm (vaf.
456/1064) va Shahristoniy (vaf. 548/1183) kabi musulmon tadqiqotchilari, haq
dinlar uchun «milal», botil dinlar uchun esa «nihal» so‘zlarini ishlatishni ma’qul deb
topishgan.
Dinlarni tasniflashda mintaqaviy yondashuvdan ham keng foydalanilib, uning
o‘ziga xos jihati shundaki, mintaqadagi aynan bir dinni ikkinchi dinga ta’siri va
o‘zaro qorishuvi yoki turli mintaqa dinlarini o‘zaro o‘xshash jihatlari yoki farqli
tomonlarini o‘rganishdan iborat. Dinlarni quyidagi omillar asosida tasnifga bo‘lish
mumkin:
1. Qit’alarda tarqalishiga ko‘ra Afrika, Osiyo, Evropa, Amerika va Avstraliya
dinlari tarzida tasniflash. Biroq bu unchalik munosib tasnif emas. Chunki, shunday
dinlar ham borki, ular bir necha qit’alarga tarqalgan. Xususan, islom va xristianlik
deyarli barcha qit’alarda mavjud.
Shuningdek, ba’zi qit’alarda ozchilikni tashkil
etuvchi boshqa dinlar vakillari ham bo‘lishi bilan birga deyarli aksar aholi bir dinga
e’tiqod qiladi. Masalan, Evropada asosan xristianlik ko‘p tarqalgan, islom dini
Amerikaga nisbatan Afrikada ko‘proq tarqalgan. Osiyo qit’asida islom, hinduiylik,
buddaviylik, konfutsiylik, sintoiylik dinlari aralash tarqalgan. Ba’zan bir qit’ada
paydo bo‘lgan din boshqa qit’ada keng yoyilgan. Masalan,
xristianlik Falastinda
vujudga kelgan bo‘lsa-da, asosan Osiyo qit’asidan tashqarida tarqaldi.
2. Jo‘g‘rofiy mintaqasiga ko‘ra Sharq dinlari va G‘arb dinlari tarzida
tasniflash. Bu dunyoning qutblarga bo‘linishiga monand siyosiy va madaniy
tafovutni aks ettiruvchi keng jo‘g‘rofiy tasnifdir. Sharq dinlariga hinduiylik,
buddaviylik, konfutsiylik, sintoiylik, daolik va boshqa uzoq Sharq dinlari kiritiladi.
G‘arb dinlariga
yahudiylik, xristianlik va islom dinlari kiritiladi. Aslida islom
dinini G‘arb yoki Sharq dini deb bo‘lmaydi. U jo‘g‘rofiy jihatdan Sharqda yuzaga
kelib, G‘arb mamlakatlarida ham keng tarqalgan. Yahudiylik va xristianlik xam
aslida Sharq dinlari bo‘lib, yaqin Sharqda vujudga kelgan va G‘arb mamlakatlarida
keng yoyilgan.
3. Qadimgi dinlar siyosiy mintaqalarga ko‘ra Mesopotamiya dinlari, Suriya
mintaqasi dinlari, Kichik Osiyo yoki Onado‘li dinlari,
Fors dinlari tarzida
tasniflanadi.
4. Dinlarning mamlakatlar hududlariga ko‘ra Falastin dinlari, Arabiston yarim
oroli dinlari, Meksika dinlari, hind dinlari, Xitoy dinlari, Yapon dinlari tarzida
tasniflanadi.
Uzoq Sharq dinlari kabi ba’zi mintaqa dinlarini diniy mavzusiga ko‘ra aniq
belgilash imkoni bo‘lmagan ko‘p hollarda jo‘g‘rofiy tasnif qulay ilmiy tasnifdir.
Masalan, yahudiylik, xristianlik va islom dinlarini tavhid (yakkaxudolik,
monoteizm) asosida umumlashtirilsa, Uzoq Sharq dinlarini yagona diniy tushuncha
asosida umumlashtirib bo‘lmaydi. Bunday holatda muammoning echimi sifatida
jo‘g‘rofiy tasnifga murojat qilish mumkin.
Dinlar unga e’tiqod qiluvchilarning soni, miqyosi, o‘zining ma’lum millat
yoki xalqqa xosligi yoxud millat tanlamasligiga ko‘ra turli guruhlarga bo‘linadi. Bu
guruhlar son jihatdan qancha bo‘lishidan yoki nazariy
jihatdan qanchalik yetuk
bo‘lishidan qat’iy nazar, ularni mutlaqlashtirib bo‘lmaydi. Chunki har qanday tasnif
ma’lum bir jihatga e’tibor berib, boshqa qirralarni qamrab ololmaydi. Hozirgi kunda
din tipologiyasida dinlarning quyidagi tasniflari mavjud:
tarixiy-geografik jihatga ko‘ra;
etnik jihatga ko‘ra;
e’tiqod qiluvchilarining soniga ko‘ra;
hozirgi davrda mavjudligi jihatidan (tirik va o‘lik diniy tizimlar) va h.k.
Bugungi kunda, dinshunoslikka bag‘ishlangan adabiyotlarda asosan quyidagi
tasnif keltiriladi:
1)
primitiv diniy tasavvurlar (urug‘-qabila dinlari) - totemistik, animistik
tasavvurlarga asoslangan, o‘z urug‘idan chiqqan sehrgar,
shaman yoki qabila
boshliqlariga sig‘inuvchi dinlar. Ular millat dinlari va jahon dinlari ichiga singib
ketgan bo‘lib, hozirda Avstraliya, Janubiy Amerika va Afrikadagi ba’zi qabilalarda
saqlanib qolgan;
2)
millat dinlari - ma’lum millatga xos bo‘lib, boshqa millat vakillari o‘ziga
qabul qilmaydigan dinlar. Ularga yahudiylik (yahudiy millatiga xos), hinduiylik
(hindlarga xos), konfutsiychilik (xitoy millatiga xos), sintoiylik (Yaponlarga xos)
kiradi;
3)
jahon dinlari - dunyoda eng ko‘p tarqalgan, kishilarning millati va irqidan
qat’i nazar unga e’tiqod qilishlari mumkin bo‘lgan dinlar. Ular safiga odatda
buddaviylik, xristianlik va islom dinlarini kiritadilar.
Bundan tashqari dinlar ta’limotiga ko‘ra monoteistik - yakkaxudolik
(yahudiylik, islom) va politeistik - ko‘pxudolik (hinduiylik, konfutsiychilik) dinlari
va h.k.ga bo‘linadi. Dinshunoslikka oid zamonaviy
tadqiqotlarda yahudiylik,
xristianlik va islom dinlarini Ibrohimiy dinlar (Avraamicheskie religi) yoki samoviy
dinlar deb atash ham kuzatilmoqda.
Din insoniyatning ruhiy dunyosi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, uning
ijtimoiy hayotida doimo u bilan birga bo‘ladi. Dinni o‘rganish bu insoniyatni
o‘rganishdir. Din insoniyat bilan birga dunyoga kelgan.
