Rudolf Otto
«Din, ruhiy borliqlarga nisbatan ishonchdir».
Edvard Teylor
«Din, insonning abadiyatni anglashini ta’minlovchi, aql va mantiqqa tobe’
bo‘lmagan zehniy malaka yoki iqtidordir»
Maks Myuller
«Din, malakalarimizni erkin holda qo‘llashni to‘suvchi ta’qiqlar
majmuasidir»
Salmon Reynax
«Din, e’tiqodlar, xatti-harakatlar va ijtimoiy hayotning muayyan shartlariga
ko‘ra tashkil etilgan muassasalar tizimidir»
Vitold Taylok
«Din, eng buyuk ijtimoiy qadriyatlar shuuridir»
Edvard S. Amis
«Din, muayyan jamoatning vujudga kelishini ta’minlovchi marosim va
e’tiqodlar majmuidir».
Emil Dyurkgeym
Umuman olganda, olimlar muayyan e’tiqod din deb atalishi uchun uch asosiy
xususiyatga ega bo‘lishi lozimligini ta’kidlaydilar. Bulardan
birinchisi
, g‘ayritabiiy
iloh (yoki ilohlar) haqidagi tasavvurning mavjudligi. Har bir dinda topinish ob’ekti
– Xudo bo‘lishi shart hisoblanadi.
Mavjud dinlardagi Xudo haqidagi tasavvurlarni shartli ravishda ikkiga –
transsendent
va
immanent
ilohlarga bo‘lish mumkin. Transsendent ilohlarga
insonlar olamidan tashqarida, insonlarga hech qanday aloqasi bo‘lmagan, qusur va
nuqsonlardan xoli Xudolar kiradi. Bunga misol sifatida tom ma’noda islom dinidagi
Alloh taolo va qisman xristianlikdagi Ota Xudo, yahudiylikdagi Yahvelarni keltirish
mumkin.
Immanent ilohlar deganda esa tabiatning bir bo‘lagi sifatida tasavvur qilingan,
insonlarga o‘xshab ketadigan, biroq g‘ayrioddiy yaratuvchilik, buzg‘unchilik,
rizqlantiruvchilik kabi kuchlarga ega bo‘lgan Xudolar kiradi. Bunday turdagi ilohlar
ko‘pincha yo antropomorf (inson qiyofasida) yo zooantropomorf (yarim odam yarim
hayvon) yoki zoomorf (hayvon) shaklda tasavvur qilinadi. Bunga misol sifatida
Qadimgi Misr, Yunon, Rim sivilizatsiyalari, zamonaviy Hindiston, Xitoy, Yaponiya
dinlarini sanash mumkin.
Ikkinchisi,
Xudo bilan insonlarni bog‘lab turuvchi kult yoki kultlar majmuasi.
Yuqorida aytilganidek har bir dinda topinish ob’ekti - Xudo bo‘lishi lozim.
yaratuvchi bilan insonni bog‘lab turadigan ibodat va marosimlar majmui (qurbonlik,
ro‘za, bayramlar) kult deb ataladi. Kultlar kundalik yoki mavsumiy, yakka tartibdagi
yoki jamoaviy kabi ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin. Jumladan, islom dinida «Namoz
mo‘minning me’roji» (ya’ni Alloh taoloning xuzuriga ko‘tarilishi) hisoblansa
xristianlikdagi «sirli marosimlar»da Muqaddas Ruhning o‘zi ishtirok etadi deb
hisoblanadi. Shu tariqa, mavjud barcha dinlarda kultlar vositasida e’tiqodchilar o‘z
ilohlari bilan bog‘lanadilar.
Uchinchisi
esa e’tiqodchilarni o‘zida jamlaydigan diniy tashkilotlarning
mavjudligi. Diniy tashkilot, bu bir din izdoshlarining jamoaviy ravishda o‘z diniy
rasm-rusum,
ibodat marosimlarini o‘tkazadigan, diniy ta’lim oladigan
muassasalaridir. Bu, islomda - masjid, madrasa, xristianlikda - Cherkov, seminariya,
yahudiylikda - sinagoga va hokazo.
“Inson qachondan beri Xudoga ishonib keladi?”, “Din qachon paydo bo‘ldi?”
kabi savollar doimo olimlarni qiziqtirib, o‘ylantirib kelgan. Mazkur izlanishlar
necha asrlardan beri davom etib kelayotgan bo‘lsa-da, hali hanuz bu borada bir
to‘xtamga kelinmagan. Umumiy ma'noda, bugungi kunda fanda dinlarning
shakllanishi tarixiga oid ikki xil qarash mavjud.
Birinchi qarashga ko‘ra dinning paydo bo‘lishi bevosita insoniyatning
yaralishi bilan bog‘liq. Xudo ilk insonlarni yaratishi bilan ularga O‘zini tanitdi,
natijada inson ilk dinga e'tiqod qila boshladi. Bunday qarash fanda “teologik
yondashuv” deb nomlanadi. Bugun mavjud bo‘lgan har qanday din o‘zining tarixini
insoniyat yaralishi – ilk inson bilan bog‘lashini ko‘rishimiz mumkin. Jumladan,
islom dinida – Odam va Havvo, yahudiylik va xristianlikda – Аdam va Yeva,
zardushtiylikda – Govmard, sintoizmda – imperator Mikado va boshqalar. Mazkur
ta'limotlar dinlarning muqaddas manbalarida bayon qilingan.
Teologik yondashuvga ko‘ra, turli buyumlarga sig‘inish va ko‘pxudolik,
jumladan animizm, totemizm, fetishizm va shomonlik yakkaxudolilikdan keyin
yuzaga kelgan. “Teologiya” atamasi (“deus” – Xudo, “logos” – ta'limot) qadimgi
Yunonistonda paydo bo‘lgan va dastlab hech qanday falsafiy yukka ega bo‘lmagan.
“Teologiya” so‘zi ilohlar to‘g‘risidagi dostonlarda qo‘llanilgan, bunday asarlarning
mualliflarini esa teologlar deb atashgan. Аrastu “teologiya” atamasidan falsafaning
muayyan qismini belgilash uchun foydalanib, mazkur atamani sharhlashda burilish
yasadi. U nazariy falsafani matematika, fizika va teologiyaga ajratdi. Аrastu ilohiyot
ilmini “birinchi falsafa”, oliy mushohada fani yoki “oliy falsafa” deb nomladi. U
ilohiyot ilmini borliq, uning ibtidosi va mavjudligi sabablari to‘g‘risidagi fan sifatida
belgilab berdi.
Dinlarning kelib chiqishi haqidagi ikkinchi qarash fanda “materialistik
yondashuv” deb nomlanadi. Mazkur qarashlarning paydo bo‘lishi antik davrga borib
taqalib, ilk bor qadimgi yunon faylasuflari qarashlarida aks etgan. XVII asrga kelib
Yevropada cherkov hokimiyatining susaya boshlashi, hurfikrlilik namoyandalari -
din tanqidchilarining paydo bo‘lishi, XIX asrning ikkinchi yarmida Charlz Darvin
tomonidan “Turlarning kelib chiqishi” (1859) nomli asarning chop etilishi ham
turtki bo‘ldi. Keyinchalik mazkur qarashlar Аvgust Komt va Lyudvig Buxnerlar
tomonidan eng cho‘qqisiga ko‘tarildi. Unga ko‘ra din bu ijtimoiy hodisa, inson
tafakkuri, emotsiyalari mahsulidir. Mazkur qarash tarafdorlari fikricha, dinlar
soddadan – murakkabga, umumiylikdan – xususiylikka, ko‘pxudolikdan –
yakkaxudolikka tomon uzoq tarixiy evolyutsion jarayonni bosib o‘tgan. Unga ko‘ra,
ilk davrdagi ibtidoiy odamning jismoniy, fiziologik, asab-endokrin, biologik,
psixologik va boshqa sohalari o‘ziga xos xususiyatlarga ega edi. Bu nafaqat uning
hayoti va faoliyatiga, fe'l-atvoriga, balki uning fikrlash darajasiga, kuchli
hayajonlanishiga, tasavvur etishiga, mustahkam, haqiqiy yoki soxta mantiqiy
qonuniyatlarni kashf etishiga ta'sir ko‘rsatadi. Uyqu, tush va nafas olish kabi
holatlarda tanani boshqaruvchi va o‘lim bilan undan ajratib turuvchi, hayot
bag‘ishlovchi qandaydir kuch mavjudligiga ishongan ajdodlarimiz, mazkur kuch
harakat qiluvchi har bir narsa: daryo, quyosh, oy, daraxt kabi mavjudotlarda bor deb
tasavvur qilganlar. Natijada, inson qo‘rquvi, hurmati, ehtiyoji va zarurati darajasida
ularga sig‘ina boshlagan.
Materialistik maktab tarafdorlari fikriga ko‘ra, qo‘rquv dinlarning kelib
chiqishida asosiy rolь o‘ynagan hissiy holatdir. Jumladan, ingliz faylasufi Xerbert
Spenser (1820-1903) ham ibtidoiy qabila dinlarining kelib chiqishiga qo‘rquv
natijasida “ajdodlarga sig‘inish” sabab bo‘lganligini ta'kidlaydi. Spenser ijtimoiy
hisob-kitoblarga suyangan holda, hayot qo‘rquvining dinlardagi o‘rniga alohida
diqqatni tortadi. Bu qo‘rquvning ajdodlarga nisbatan ibodatning barcha ko‘rinishlari
shakllantirganligini va tangrilarning ustun yoki qahramon bo‘lgan ajdodlardan
tanlanganligi fikrini ilgari suradi; har bir dinda ajdodlarga alohida e'tibor
qaratilganligiga ishora qiladi.
Din tushunchasi o‘zbek tiliga arab tilidan kirib kelgan bo‘lib, ishonch,
inonmoq ma'nosini bildiradi. Bizning fikrimizcha, din real voqelikdagi, ijtimoiy
hayotdagi narsa va hodisalarni tabiatdan, jamiyatdan tashqarida mavjud deb
hisoblaydigan, ularni o‘ziga xos tarzda aks ettiradigan ma'naviy e'tiqod va amalning
bir turidir. E'tiqod so‘zi ham arab tilidan kirib kelgan bo‘lib, chuqur, mustahkam
ishonch ma'nosini anglatadi- Demak, diniy e'tiqod deganda mustahkam, chuqur
ishonch, maslak, ishonish tushuniladi. Ilohiyot, ya'ni diniy ta'limot nuqtai nazardan
"din", "diniy e'tiqod" tushunchalari jamiyat, inson, uning ongi hayotning ma'nosi,
maqsadi va taqdiri uni bevosita qurshab olgan moddiy olamdan tashqarida bo‘lgan,
uni go‘yo yaratgan, ayni zamonda insonlarga birdan-bir "to‘g‘ri", "haqiqiy", "odil"
hayot yo‘llarini ko‘rsatadigan va o‘rgatadigan ilohiy kuchga ishonch va ishonishni
ifoda etadigan maslak, qarashlar, ta'limotlar majmuidan iboratdir.
Muayyan iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy va g‘oyaviy sabablarga ko‘ra diniy
dunyoqarashlar to‘la hukmron bo‘lgan sharoitlarda qar qanday ilg‘or tabiiy, ilmiy,
jumladan, falsafiy qarashlar ham diniy qarashlarni, ularning mavjudlik sabablarini,
mohiyati masalalarini chetlab o‘ta olmagan; lekin ularning din haqidagi qarashlari
ruhoniy va ulamolarning rasmiy qarashlaridan jiddiy farq qilgan. Biz bu vaziyatni
Forobiy va Beruniyning dinga bo‘lgan munosabatlarida ko‘rishimiz mumkin.
Forobiyning dinga munosabati asosan uning "Fozil shahar aholisi haqida
kitob" risolasida bayon qilingan. Uning fikricha, din ham falsafa kabi voqelikni
o‘rganishga qaratilgan, Bu falsafa moddiy olamni bilish, sabab, oqibat
bog‘lanishlarini aniqpash orqali o‘rganadi. Din esa voqelikka bu uslub bilan emas,
balki tasvir (obrazli), ramziy, majoziy, qiyosiy tasavvurlardan foydalanish orqali
e'tiqod qilishga chakirish yo‘li bilan yondashadi. Demak, din voqelikni, sabab va
oqibat bog‘lanishlarining moddiy asosini o‘rganmasdan izoxlashga kirishadi. Аyni
zamonda voqelikni falsafiy bilish, o‘z mohiyatiga ko‘ra, diniy bilishdan ustuvordir.
Beruniyning dinga munosabati uning "qadimgi xalqlardan qolgan
yodgorliklar" va "Hindiston" asarlarida bayon qilingan. Uning fikricha, din ham
bilim bo‘lib, bunday bilim vokelikdagi narsa va hodisalarni dalillar orqali isbotlash
bilan o‘rganish mumkin bo‘lmagan joyda qo‘llaniladi. Diniy bilim isbotsiz
e'tiqodga, ilmiy bilim esa dalillashga, isbotlashga asoslanadi. Beruniyning o‘zi esa
butkul dalillarga asoslangan bilimlar bilan shugullangan. U moddiy olam haqidagi
ilmiy masalalarni hal qilishda dinning ta'sirini cheklashga intilgan. Forobiy va
Beruniy dinga bunday yondashishlar orqali ilmiy bilimni din ta'siridan xalos etishga
g‘oyat o‘rinli harakat qilganlar. Ular dinga emas, unga singib qolgan mutaassiblikka
qarshi chiqqanlar.
Ilmiy bilimlarga asoslangan dunyoviy ishonchli, haqiqiy ta'limot olamning
mavjudlik sabablari masalasida diniy qarashlar bilan kelishmasa-da, ammo insonni,
uning ijtimoiy faoliyati, ma'naviy va axloqiy qadriyatlarini o‘rganishda minglab
yillar mobaynida uning bag‘rida qo‘lga kiritilgan bilim, tajriba, ularning hozirgi
kundagi ijobiy ahamiyatini aslo rad qilmaydi. Dinlarning paydo bo‘lishi, qaror
topishi va kayta tiklanishining gnoseologik, ijtimoiy va psixologik ildizlari
mavjudtsir. Uning ildizlari o‘zaro aloqadorlikda bo‘lib, ijtimoiy taraqqiyotning turli
bosqichlarida ularning egallagan o‘rni ham, odamlarga ta'sir darajasi ham goh
kuchayib, goh pasayib turadi; bu ildizlar tufayli din tarqalib, qaror topib, amal qilib,
goh avj olib, goh zaiflashib turadi. Masalan, hozirgi davrda umumbashariy (global)
muammolar, chunonchi oziq-ovqat yetishmasligi, xom ashyo kamayib
borayotganligi, energiya tanqisligi, aholining tez ko‘payib borayotganligi, termo-
yadro urushi xavfi kuchayayotganligi, atrof-muhitning tobora ifloslanayotganligi,
ekologik vaziyat, ya'ni axloqiy buzilish (siyosiy, diniy ekstremizm, terrorchilik,
koruptsiya, o‘garlik, talonchilik, buzg‘unchilik va h. k., tobora ko‘proq taxdid, xavf-
xatar tug‘dirmokda.
Din kishilar o‘rtasidagi muayyan munosabatlar va bu borada diniy
tashkilotlarning faoliyatidan ham iboratdir. Dinning hamma tarkibiy qismlari singari
diniy munosabatlar va diniy tashkilotlar faoliyati ham ijtimoiy vaziyatlar bilan
belgilanadi. Bularning faoliyati nisbiy mustaqillikka ega bo‘lib, kishilarning
voqelikka bo‘lgan munosabatiga muayyan darajada ijobiy yoki salbiy ta'sir etib
turadi.
Diniy tushunchalar, tasavvur va kayfiyatlarga moslashib, bularning bevosita
ta'siri natijasida vujudga keladigan dindorlar o‘rtasidagi aloqadorlik va diniy jamoa,
uyushma va tashkilotlarning faoliyatlari diniy munosabatlar deb ataladi. Bunday
munosabatlar ijtimoiy, goyaviy, mafkuraviy munosabatlarning turlari bo‘lib,
muayyan dunyoqarashni shakllantiradi, pirovardi-oqibatda ishlab chiqarish
munosabatlarining mahsuli hisoblanadi.
Jamiyatda diniy munosabatlar alohida mavjud bo‘lmaydi; ijtimoiy
munosabatlarning boshqa turlari, chunonchi siyosiy, huquqiy, axloqiy, ma'naviy
munosabatlar, mehnat jarayonlari bilan uzviy bog‘liqtsir; bir-birini oziklantirib
turadi.
Diniy munosabatlar, birinchidan, har bir diniy jamoa, uyushma, tashkilotlar
orasidagi, ikkinchidan, diniy tashkilotlar o‘rtasidaga va uchinchidan, tashqi
munosabatlar doirasidagi aloqalarga bo‘linadi. Bu alokalarning ob'ekti va sub'ekti
diniy jamoalardir, ular diniy e'tiqodga asoslangan dunyoqarashga ega bo‘lgan
kishilar birligining muayyan shakli va diniy uyushmaning boshlang‘ich elementidir.
Bu birlikning asosiy belgilari quyidagicha:
1) diniy e'tiqod, maqsad va vazifalar birligi; 2) diniy marosimlar va undan
tashqaridagi faoliyatlarning birligi; 3) etnik birlik tuyg‘uei; 4) jamoa a'zolari
orasidagi o‘zaro taqsimlangan mavqe va vazifalarning birligi.
Diniy jamoalarning tuzilishi an'analar va urf-odatlar, huquq yoki umumiy
dasturlar, qoida, fatvolar bidan belgilanadi. Bular maxsus mezonlar sosida rasmiy
va norasmiy guruhlarga: -"jamoa kengashi", "ruhoniylar", "qavmlar" va "va'zxonlar"
ga, diniy va xo‘jalik, moliya ishlari bilan shug‘ullanuvchi guruhlarga bo‘linadi.
Mustaqillik ijtimoiy hayotning barcha sohalarida, jumladan, ma'naviy
hayotdagi yangilanish jarayoni va tub o‘zgarishlar davrini boshlab berdi. Dinga
bo‘lgan munosabat ijobiy tomonga o‘zgardi: sobiq sovet tizimining dinga ateistik
hujumkorlik siyosatiga barham berildi, vijdon erkinligi qonun orqali kafolatlandi.
Din – e'tiqod va u har bir kishining shaxsiy ishi hisoblanadi. Diniy nuqtai
nazarga ko‘ra, din – muayyan diniy e'tiqodlarga, ya'ni ilohga, uning tomonidan
insonlarga xabar yetkazuvchilarning g‘ayrioddiy salohiyatga ega ekaniga
(payg‘ambarlik), insonlar atrofida unga ko‘rinmaydigan ammo undan ancha yuqori
darajada turuvchi mavjudotlar borligiga (farishtalar, jinlar) inson ideal hayot
kechirishi uchun azaldan belgilangan qonuniyatlar mavjudligiga (muqaddas
kitoblar), inson hayoti muntazam nazorat ostida ekaniga, qilingan barcha yaxshilik
va yomonlik uchun mukofot yoki jazo muqarrarligiga (oxirat, hisob-kitob qilinish),
inson qismati avvaldan belgilanishiga (taqdir) va shu kabi qarashlarga ishonish,
ularni aqida sifatida qabul qilishdan iborat.
Din – tabiat, jamiyat inson va uning ongi, yashashdan maqsadi hamda taqdiri
insoniyatning bevosita qurshab olgan atrof-muhitdan tashqarida bo‘lgan, uni
yaratgan ayni zamonda insonlarga to‘g‘ri, haqiqiy, odil hayot yo‘lini ko‘rsatadigan
ilohiy qudratga ishonch va ishonishni ifoda etadigan maslak, qarash ta'limotdir. U
muayyan ta'limotlar, his-tuyg‘ular, toat-ibodatlar va diniy tashkilotlarning
faoliyatlari orqali namoyon bo‘ladi. U olam, hayot yaratilishini tasavvur qilishning
alohida tariqasi, uni idrok etish usuli, olamda insoniyatning ilk tarixidan to bizgacha
o‘tgan davrlarni ilohiy tasavvurda aks etishidir. Din komil insonni tarbiyalashda
salmoqli tarbiyalovchi qudratga ega bo‘lgan ma'naviy-axloqiy kuchdir.
Din ishonmoq tuyg‘usidir. Ishonmoq tuyg‘usi insoniyatning eng teran va
go‘zal ruhiy-ma'naviy ehtiyojlaridandir. Dunyoda dini, ishonchi bo‘lmagan xalq
yo‘q. Xalq dinsiz, e'tiqodsiz biror-bir narsaga ishonchsiz holda yashay olmaydi.
Sotsiologik nuqtai nazardan qaraganda din jamiyat uchun zaruriy narsa, ijtimoiy
hayotning ajralmas qismidir. U ijtimoiy munosabatlarni yuzaga keltiruvchi va
amalga oshiruvchi omil sifatida namoyon bo‘ladi. Bu esa dinni jamiyatda bajargan
vazifalariga ko‘ra o‘rganish mumkin demakdir.
| 