sohasida faoliyat ko‘rsatuvchilarning maqsadi dinning
haq yoki botil ekanligi
masalasi bilan mashg‘ul bo‘lish emas, diniy hukmlarning mantig‘i va mohiyatini
ochib berishdir. Bu maqsad bilan ular, eng avvalo Xudoning mavjudligi bilan
bog‘liq dalillarning tanqid yoki tahlilini qiladi, bu dalillarning qanchalik asosli yoki
asossiz ekanligi masalasini ko‘rib chiqadi.
Din falsafasini boshqa din ilmlaridan ajratib turuvchi jihat bu, undagi hukm
berish, xulosa yasash xususiyatidir. Boshqa din ilmlari,
baho berish, munosabat
bildirish metodiga suyangan holda diniy masalalarni hal qilishsa; din falsafasi, ular
yasagan xulosa va erishgan natijalardan keng miqyosda foydalanadi va bu natijalar
sababli bir qancha hukmlarni chiqaradi. Hatto din falsafasi, dinni maqsad qilib olgan
ilm turlari qo‘lga kiritgan natijalar va bu natijalarga erishish uchun ular qo‘llagan
metodlar haqida ham hukm chiqarishi mumkin.
Din falsafasi, dinning mohiyati, insonning diniy haqiqatlar bilan bo‘lgan
bog‘liqligini o‘rganadi. Bu ilm turining e’tiborida bo‘lgan mavzularning boshida
Xudoning borligi,
sifatlari, yaratuvchi-koinot munosabati, yaratish, olamning
yaratilishidagi maqsad, qayta tirilish, payg‘ambarlik va vahiy kabi keng miqyosda
metafizik bir xarakterga ega masalalar asosiy o‘rinni egallaydi. Bundan tashqari ilm-
imon, ilm-din, din-madaniyat (din-san’at, din-til-adabiyot) diniy tajriba,
diniy his
kabi asoslar ham bu ilm turining sarhadlariga kiradi.
Din antropologiyasi.
Dinlarning inson bilan aloqasining turli jabhalarini
o‘rganuvchi soha. U din psixologiyasi va sotsiologiyasi bilan chambarchas
bog‘liqdir. Uning asosi qadimgi miflarga borib taqaladi.
Jumladan, barcha dinlar va diniy tasavvurlarda birinchi odamning paydo
bo‘lishi Xudo yoki xudolar tomonidan yaratilish g‘oyasi bilan bog‘lanadi. Masalan,
qadimgi Bobilda yaratilgan «Enum Elish» dostonida dastlabki inson xudolar
o‘rtasida bo‘lib o‘tgan urushdan so‘ng loy va qondan paydo bo‘lgani,
Qadimgi
Misrdagi afsonalardan birida esa Xnum nomli iloh odamni kulolchilik charxi
yordamida loydan yasagani aytiladi. Shu bilan birga, islom, xristianlik va yahudiylik
dinlarida ham insoniyat yagona Xudo tomonidan tuproqdan yaratilgani aytilib, ilk
inson Odam yoki Adam deb nomlanadi. Umuman olganda, din antropologiyasi
barcha dinlardagi inson haqidagi g‘oyalarni o‘rganib, tizimlashtiradi.
Din antropologiyasini o‘rganishda qator metodlar mavjud bo‘lib, falsafiy,
materialistik maktab vakillari Dinshunoslikning
bu sohasini ham evolyusion
nazariyaga moslashtirishga harakat qilganlar. Jumladan, ko‘plab adabiyotlarda
Jahon dinlari o‘zlarining aksar e’tiqodlarini qadimgi Bobil, Misr, Mesopotamiya,
fors va hind afsonalaridan o‘zlashtirgani aytib o‘tiladi. Bu, bir yoqlama yondashuv
bo‘lib, teologik metod tarafdorlari dinlardagi bu o‘xshashlikni ularning bir o‘zakdan
kelib chiqishi bilan bog‘laydilar. Dinshunoslikda esa,
barcha dinlarning
antropologik qarashlari, hech qanday shaxsiy fikr bildirmagan holda, boricha
o‘rganish nazarda tutiladi.
Dinshunoslik yuqoridagi fan sohalaridan tashqari,
boshqa bir qancha ilm
turlari bilan ham bog‘liq. Ularning ichida birinchilardan bo‘lib tarix o‘rin oladi.
Tarix, makon va zamon ta’yin qilgan holda o‘tmishdagi voqea-hodisalarni
o‘rganuvchi bir ilm turi bo‘lishi bilan birga moziy va hozirdagi dinlarning tarixiy
shakllanishi jihatidan Dinlari tarixiga yaqindan ko‘makchi bo‘ladi.
