Dinshunoslik fanining yuzaga kelishi va tarixiy taraqqiyoti.
Ushbu masalaga
to‘xtalishdan oldin “Dinshunoslik atamasiga ta’rif bersak, dinlar tarixi, ular bilan
bog‘liq jarayonlar, dinning inson hayotining turli jabhalari bilan o‘zaro
ta’sirlashuvini o‘rganuvchi fan «Dinshunoslik» deb ataladi.
Dinshunoslik barcha ijtimoiy fanlar qatori ham o‘zining o‘rganish ob’ektiga
ega. U dinning paydo bo‘lishi, ijtimoiy mohiyati va jamiyatdagi rolini tadqiq qilish
bilan birga diniy e’tiqodlarning paydo bo‘lishi va rivojlanishi, ularning jamiyat
taraqqiyotidagi evolyutsiyasini ilmiy jihatdan o‘rganadi.
Dinlarni o‘rganish uzoq tarixga ega. Har bir inson yon-atrofidagilarning
e’tiqodi, qaysi dinga mansubligiga qiziqadi, ular haqida bilishni istaydi. Bu boradagi
ilk ma’lumotlarni Qadimgi Gretsiya va Rim yozuvchilari asarlarida ko‘rishimiz
mumkin. Ulardan eng mashhuri «tarix otasi» nomini olgan Gerodot (mil. av. V asr)
o‘zi tadqiq qilgan xalqlarning dinlari haqida ma’lumotlar keltirgan. Bu qiziqish o‘rta
asr Yevropasida ham mavjud bo‘lgan. Lekin boshqa dinlar haqida fikr
bildiruvchilar, xristianlarning e’tiborini jalb qilmaslik va ularni o‘sha dinlarga kirib
ketmasliklari ta’minlash maqsadida, u dinlarga nisbatan salbiy fikr bildirish, ularni
yomonlash orqali ularga yondashishni ma’qul deb topganlar.
Islom olamida ham dinlarni o‘rganish bo‘yicha tadqiqotlar uzoq tarixga borib
taqaladi. Milodiy VII-VIII asrlardayoq diniy tortishuv (munozara)larni o‘z ichiga
olgan «maqola»lar (keyinchalik «maqolot»), VIII -IX asrlardan e’tiboran esa boshqa
dinlarga «raddiya»lar yozila boshlangan. Keyingi asrlardan esa «al-Firaq»
(Firqalar), «ar-Radd» (Raddiya), «ad-Diyonot» (Dinlar) va «al-Milal» (Xalqlar)
yo‘nalishidagi adabiyotlar vujudga kelgan.
«Ad-Diyonot» (Dinlar) yo‘nalishida yozilgan ilk asar Hasan ibn Muso an-
Navbaxtiyning (vaf. 910 y.) «al-Aro‘ vad-diyonot» (E’tiqodlar va dinlar) kitobi
hisoblanadi. Keyinchalik Mas’udiy (vaf. 957 y.) o‘zining «ad-Diyonot» (Dinlar),
Masbihiy (vaf. 1029 y.) «Darkul bug‘yati fiy vasfid diyonoti val ibodoti» (Dinlar va
e’tiqodlar vasfida maqsad me’yori) kitoblarini yozganlar. Shuningdek Beruniyning
(vaf. 1048 y.) «Tahqiqun ma lilhind min maqulatin, maqbulatin fil-aqli av
marzulatin» (Aqlga maqbul yoki noma’qul bo‘lgan Hindistonga oid izlanishlardan)
nomli kitobi ham shular sirasiga kiradi.
«Al-Firaq» (Firqalar) yo‘nalishida yozilgan kitoblarga Abu Mansur
Abdulqodir Bag‘dodiyning (vaf. 1038 y.) «al-Farq bayn al-firaq» (Firqalar orasidagi
farq) asari hamda Abul Maoliy Muhammad ibn Ubaydullohning (vaf. 1092 y.)
«Bayn al-adyon» (Dinlar orasida) asarlarini kiritish mumkin.
«Al-Milal» yo‘nalishida Qozi Abu Bakr Baqilloniyning (vaf. 1012 y.) «al-
Milal van-nihal» (Dinlar va xalqlar), Abu Muhammad Ali Ibn Hazmning (vaf. 1064
y.) «Kitob al-fasl fi-l-milal va-l-ahvoi va-n-nihal» (Dinlar, havo va xalqlar haqida
ajraluvchi kitob), Abul-Fath Muhammad ibn Abdulkarim Shahristoniyning (vaf.
1183 y.) «al-Milal va-n-nihal» asarlarini sanash mumkin.
«Ar-Radd» (Raddiya) yo‘nalishida ham ko‘plab asarlar dunyo yuzini ko‘rgan.
Ularga Imom G‘azzoliyning (vaf. 1111 y.) «ar-Radd al-jamil» (Go‘zal raddiya), Ibn
Kalbiyning (vaf. 819-821 y.) «Kitob al-asnam» (Butlar kitobi) nomli asarlarini
alohida qayd etish lozim.
Darhaqiqat, Musulmon sharqi o‘lkalarida bu sohada ko‘plab asarlar yaratilgan
bo‘lib, keyinchalik ular «Dinshunoslik» fanining taraqqiyoti uchun fundamental
manba bo‘lib xizmat qilgan. Jumladan, Abu Rayhon Beruniyning «al-Osor al-boqiya
an al-qurun al-xoliya» («O‘tmish xalqlardan qolgan yodgorliklar»), «Hindiston»,
Muhammad ibn Abdulkarim Shahristoniyning «al-Milal va-n-nihal» («Dinlar va
oqimlar»), Ibn Hazm Andalusiyning «al-Fasl fi-l-milal va-l-ahvo va-n-nihal»
(«Dinlar, adashgan firqalar va mazhabni ajratish») kabi asarlari, shuningdek, Ibn
Nadim (987-988) va Abul Hasan Omiriy kabilarning tadqiqot ishlari ko‘plab Evropa
tillariga tarjima qilingan. Bu esa, islomiy va arab ilmlarini o‘rganuvchi G‘arb
mutaxassislarining dinlar tarixiga oid islomiy tadqiqot ishlaridan asosiy manba
sifatida foydalanishlari uchun qulay imkon yaratdi. Bunday asarlarda mualliflar
tarixiy voqe’likni to‘g‘ri va xolis yoritganlar. Ular o‘zlari musulmon bo‘la turib,
boshqa din va e’tiqodlar haqida ma’lumot berish yoki ularni tavsif qilishda
noxolislikka olib kelishi mumkin bo‘lgan har qanday shaxsiy hissiyotlarni
suiiste’mol qilmaganlar. Buni Shahristoniyning quyidagi so‘zlari tasdiqlaydi:
«Men
har bir firqani (din yoki diniy yo‘nalishlarning hech birini) yoqlamay, kamsitmay,
ularning kitoblarida qanday bo‘lsa, shundayligicha, undagi xatolarni ajratib
ko‘rsatmay bayon qilishga ahd qildim»
.
Beruniy o‘zining «Hindiston» asari haqida shunday yozadi:
«Bu kitob bahs-
munozara kitobi emas, tarix kitobidir. Hindlarning dinlarini ularning o‘zlaridan
o‘rganib, fikrlarini tanqid qilmay bayon qilaman»
. Bu Beruniy asarlarining butun
dunyoga mashhur bo‘lishiga sabab bo‘ldi.
Ibn Nadim esa:
«Dinshunoslik fani hijriy IV-V asrlarga kelib mustaqil fan
sifatida shakllandi.»
, deb yozadi. Bu milodiy X-XI asrlarga to‘g‘ri kelib, aynan shu
davrda Beruniy o‘zining «Hindiston» asarini yozgan.
G‘arb mamlakatlarida Dinshunoslik fani ko‘pincha nemis tilidagi
«RELIGIONS WISSENSCHAFT» yoki ingliz tilidagi «HISTORY OF
RELIGIONS» kabi atamalar bilan yuritiladi. Bu esa «Ixvon as-safo» risolalari,
Beruniy va Shahristoniy asarlarida qo‘llanilgan «نايدلاا ملع» (Dinlar ilmi) yoki « خيرات
نايدلاا» (Dinlar tarixi) atamalarining harfiy tarjimasidir.
Zamonaviy Dinshunoslik esa bir yarim asrga yaqin davrga borib taqaladi.
G‘arbda, zamonaviy ma’nodagi dinlar tadqiqotlari Maks Myuller (1823-1900)
tomonidan boshlab berilgan. Olim 1856 yilda «Qiyosiy mifologiya» va 1870 yilda
nashrdan chiqqan «Dinlarning asosi va shakllanishiga oid dars baholari» nomli
asarlari bilan boshqa dinlarni tadqiq qilishga yo‘l ochgan va kattagina e’tibor
qozongan. U Angliyadagi mashhur Oksford universitetida dinlar tarixidan
ma’ruzalar o‘qigan. O‘zining «Sharqning muqaddas kitoblari tarjima silsilasi»
asarida u ilk bora «religious studies» (Dinshunoslik) so‘zini qo‘llagan. Myuller va
uning zamondoshlari dinlarni ilmiy tadqiq qilishda filologiyani muhim deb bilishgan
va dinning asl mohiyatiga faqatgina til orqali qilingan izlanishlar bilangina etishish
mumkin, degan fikrni olg‘a surgan.
Biroz keyingi davrlarda Gollandiyada S.R.Tile va Shantepi de la Sosse bu
borada izchil faoliyat olib borganlar. Shunday qilib davrlar o‘tishi bilan Parij,
Bryussel va Rim kabi markazlarda Dinshunoslik universitetlar ta’lim dasturlaridan
joy olgan.
XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab Dinshunoslik sohasida olib borilgan
izlanishlar shakllangan. Bu davrda turli mintaqalarda zikr qilingan soxada bir qancha
mutaxassislar etishib chiqqan. Ulardan R.Pettazoni, M.Eliade, Van der Lyu, R.Otto,
G.Menshing, J.Vax, F.Xeiler, G.Dumezil, E.G.Parrinder, S.G.F.Brandon, Erik
F.Sharp, Ninian Smart, M.Kitagava, R.S.Zeyxner, Ugo Bienchi, V.Kantvell Smit,
Ake V.Strom, Xans J.Shoyps va Mixael Paylar nomini zikr qilishimiz mumkin.
| 