antropogen ta’sir
deyiladi. Hozirgi
energetikaning shiddat
bilan o‘sishi natijasida butun Yer kurrasi atrofidagi havo harorati ma’lum darajada
ko‘tarilishi kuzatilmoqda. Bu esa abadiy muzliklarni eriy boshlashiga olib kelishi
mumkin.
Atrof-muhitning, jumladan atmosfera havosi, suv, tuproqlarning ko‘pdan-ko‘p
sanoat korxonalari, avtotransport vositalari, turli kimyoviy moddalar bilan
ifloslanishi aholi salomatligiga katta zarar keltirmoqda.
Yer yuzida shaharlarning o‘sishi
va rivojlanishi, aholisi sonining ortishi –
urbanizatsiya
jarayoni atrof-muhit ifloslanishining kuchayishiga sabab bo‘lmoqda.
Shaharlar aholisi salmog‘i dunyo bo‘yicha 40% dan ortiqni tashkil qiladi va
hissasi katta tezlikda ortmoqda. Germaniyada aholining 90% i, AQShda 80% i,
Yaponiyada 76% idan ortig‘i shaharlarda yashaydi. Millioner-shaharlarning soni
tobora ortib bormoqda.
Shaharlarni harakatdagi vulqonlarga o‘xshatsa bo‘ladi. Shaharlardagi sanoat
korxonalari, transport vositalari, maishiy tashlandilar havoni,
suv va tuproqlarni
kuchli ifloslaydi.
Hozirgi vaqtda O‘zbekistonda ham inson qadami yetmagan birorta joy
qolmagan. Qaerga bormang, u yerda hayot qaynayotganini, odamlar mahalliy tabiat
ne’matlaridan bahramand bo‘layotganini ko‘rasiz. Tabiat boyliklaridan rejasiz,
isrofgarchilik bilan foydalanish, uning ehsonlarini suiste’mol qilish, qudratli
texnikaning turmushga kirib kelishi, kimyoviy moddalardan keng foydalanish, o‘z
navbatida atrof-muhitga zarar keltirmoqda.
Tabiiy resurslarni inson ta’sirining xarakteriga ko‘ra va ulardan to‘g‘ri
foydalanilishi, muhofaza qilish uchun ularni klassifikatsiya etish lozim.
Inson ta’sirining xarakteriga ko‘ra tabiiy resurslar odatda ikki kategoriyaga:
tugaydigan
va
tugamaydigan
resurslarga bo‘linadi.
Tugaydigan
tabiiy resurslar o‘z navbatida ikki guruhga bo‘linadi:
qayta
tiklanmaydigan
va
qayta tiklanadigan
resurslar.
Tiklanmaydigan
tabiiy resurslarga yer osti boyliqlari (temir rudasi, oltin, neft,
gaz, ko‘mir va boshqalar) kiradi, ulardan foydalanish
sababli zahirasi kamayib,
so‘ngra tugashi mumkin.
Tiklanadigan
tabiiy resurslarga butunlay yo‘q bo‘lib ketmaydigan va qayta
tiklanadigan tuproqlar, o‘simliklar va hayvonot dunyosi (qisman), shuningdek,
ba’zi-bir cho‘kindi jinslar, tuzlar kiradi. Chunonchi, tuproq
foydalanish natijasida
butunlay yo‘q bo‘lib ketmaydi., balki eroziyaga uchrashi, unumdorligini yo‘qotishi
mumkin. Kishilarning xo‘jalik faoliyatida bazi-bir o‘simlik va hayvonot dunyosi
kamayib yoki butunlay yo‘q qilib yuborilishi tabiiy. Bu resurslar (unumsiz tuproq,
turi kamaygan o‘simlik va hayvonlar) foydalanish jarayonida qayta tiklanish tezligi
turlicha. Agar ovlangan hayvonlar populyatsiyasining qayta tiklanishi uchun o‘nlab
yillar kerak bo‘lsa, kesilgan o‘rmonlarga 60 yildan ortiq vaqt, 1
sm
chirindili
tuproqning paydo bo‘lishi uchun 300-600 yil kerak.
Tiklanadigan tabiiy resurslardan rejali, ilmiy va ularni muhofaza qilish
qoidalariga rioya
qilgan holda foydalanilsa, bu resurslar insonga abadiy xizmat
qiladi.
Tugamaydigan
tabiiy resurslarga
iqlim
,
suv va kosmik
resurslar kiradi. Biroq
kishilarning xo‘jalik faoliyati ta’sirida suv ifloslanishi
oqibatida chuchuk suvning
ba’zi-bir tumanlarda yetishmasligi sezilmoqda. Chuchuk suv muammosi nafaqat
respublikamizda, balki butun dunyoning katta-katta mamla-katlarida (AQSh,
Yaponiya, Germaniya) sezilarli darajada paydo bo‘lmoqda.
Iqlim resurslariga
atmosfera havosi, shamol energiyasi, issiqlik va namlik
kiradi.
Lekin atmosferaning sanoat, transport chiqindilari va radioaktiv moddalar
bilan ifloslanishi natijasida uning tarkibi o‘zgarib, yirik mavjudotlarning yashashiga
salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Kosmik resurslarga quyosh radiatsiyasi, dengiz suvining ko‘tarilishi va
pasayishidan vujudga kelgan energiya kiradi. Bular ham bitmas-tuganmasdir.
Inson uzoq vaqt davomida jamiyat uchun zarur bo‘lgan tabiiy resurslar
tuganmas, ulardan qancha foydalanilsa ham tugamaydi degan tushunchaga ega edi.
Ammo insoniyatning tabiatga ko‘rsatgan ta’siri uning resurslaridan noto‘g‘ri
foydalanilishi tufayli tabiiy muhit (havo, suv, tuproq va boshqalar) iflos-lanib,
xo‘jalikka va ayniqsa inson salomatligiga ta’sir eta boshladi.
“Tabiatni muhofaza qilish”
atamasi dastlab 1913
yilda Shveysariyada
o‘tkazilgan birinchi xalqaro tabiatni muhofaza qilish s’ezdidan so‘ng keng tarqaldi.
Fan va texnika nihoyatda rivojlangan bugungi kunda insonning tabiatga
ko‘rsatayotgan ta’siri chuqurlashib, ko‘lami kengayib ketdi. Hozirgi kunda tabiatni
muhofaza qilish masalasi eng muhim vazifalardan biri bo‘lib qoldi.
