12.2. Ma’ruzaning tuzilishi, ma’ruza o‘qishga qo‘yiladigan
talablar
Ma’ruza mashg‘ulotiga tayyorgarlik ko‘rish va o‘tkazishning
metodik jihatlarini ko‘rib chiqamiz.
Ma’ruza mavzulari dars davomida biroz o‘zgarishi mumkin
bo‘lsada, ishchi dastur va mashg‘ulotlarning tematik-taqvimiy rejaga
muvofiq belgilanadi. Har bir ma’ruzaning boshida o‘qituvchi o‘z
mavzusini oldingi ma’ruza mavzusi bilan hamda butun kurs mazmuni
bilan bog‘laydi. Ma’ruza yakuni keyingi ma’ruzaga "ko‘prik" ni taqdim
yetishi kerak. Shu bilan birga, talabalarda o'rganilayotgan fan sohasi
to'g'risida tizimli tushunchalarni shakllantirish muhimdir.
Ma’ruza materialini tanlash va tuzish uni tayyorlashning muhim
qismi hisoblanadi. Ma’ruza rejasi ish dasturining tegishli bo‘limi
204
mazmuniga mos kelishi va uni ochib berishi lozim. Ma’ruza mazmuni
vaqti o‘quv soati vaqtiga mos bo‘lishi kerak.
Ko'p hollarda o'qituvchi belgilangan ma'ruza vaqtidan ko'ra
ko'proq material tayyorlaydi. Bunday holda, ikkilamchi vaziyat yuzaga
keladi: biz materialni ko'rib chiqmasdan qoldirishimiz kerakmi yoki uni
ko'rib chiqishni keyingi ma'ruzaga qoldirishimiz kerakmi? Bunday
vaziyatlarda qanday qaror qabul qilish kerak? Bu oson savol emas.
O‘quv materialining har bir fragmentining nisbiy ahamiyatini hisobga
olish zarur. Ish dasturiga bunday tuzatishlar tabiiydir, ularni
muvaffaqiyatsizliklar deb qabul qilmang, ular hatto kursni
yaxshilashlari mumkin. Biroq, umuman olganda, siz tematik rejaga
rioya qilishingiz kerak, chunki materialni keyingi sinflarga doimiy
ravishda o‘tkazish butun ish dasturini amalga oshirishda progressiv
kechikishga olib kelishi mumkin.
Ma’ruza amaliyotining ko‘rsatishicha, o‘qituvchilar odatda
vaqtdan ko‘ra ko‘proq materialga ega bo‘ladilar. Yosh o‘qituvchining
butun ma’ruza uchun yetarli materialga ega bo‘lmasligi odatiy
qo‘rquvidan farqli o‘laroq, ko‘pincha u yetarli vaqtga ega emas.
Auditoriyada qancha material ko‘rib chiqilishi mumkinligini aniq
baholash - mashg‘ulotlarning bir maromda olib borishi va
o‘qituvchining mahoratini belgilaydi.
Ma'ruza uchun qancha material tanlash kerak? Bu jihatdan Rojer
Dominovskiy
1
ma'ruzaning bir akademik soati uchun uchta asosiy
fikrni rejalashtirishni tavsiya qiladi. Albatta, ushbu qoidada istisnolar
mavjud, chunki har bir bandda ko'p yoki kamroq kichik bandlar bo'lishi
mumkin.
Ma'ruza rejasini qayta loyihalashtirish uni tayyorlash
jarayonining eng muhim qismi hisoblanadi.
Rejaning har bir asosiy bandini mantiqiy ketma-ketlikda bog'lab,
bir nechta kichik bandlarga bo'lish kerak. Bu ma'ruza tarkibini
yaxshilaydi va talabalar tomonidan materialni tizimli idrok etish,
anglash va yodlashga yordam beradi. Materialni strukturalashda xotira
va tafakkurning psixologik mexanizmlarini hisobga olish foydalidir.
O‘qituvchining darsni katta hajmdagi ma’lumotlar bilan
to‘ldirishga intilishi har doim ham asosli bo‘lavermaydi.
O'qituvchining maqsadi talabalarga u taqdim etgan materialni
o'rganishda yordam berishdir. Bu materialni tushunish mumkin bo‘lgan
1
Dominowski R. L. Teaching Undergraduates. — Mahwah, N.J.: Lawrence Erlbaum, 2002. р. 75
205
sur’atda taqdim yetishni anglatadi, talabalar tomonidan o‘qituvchiga va
o‘qituvchi tomonidan talabalarga bir nechta savol berishlari mumkin,
javoblar esa ma’ruza mazmunini yaxshiroq tushunishga yordam beradi.
Ma’ruzaga tayyorgarlik ko‘rishda konspekt yozish ma’ruzachi
uchun juda foydalidir. Ba'zi o'qituvchilar ma’ruzada aytmoqchi bo'lgan
ma’lumotlarni to'liq matnini tayyorlashga harakat qilishadi. Ushbu
tayyorgarlik usulining sababi odatda qo'rquvdir. Agar ma'ruzachi nima
deyishni unutishdan qo'rqsa, to'liq matn ko'rinishidagi konspekt
"himoya choyshabi" kabi ko'rinishi mumkin.
1
Darhaqiqat, to'liq matn keyingi so'zlarni topish jarayoniga salbiy
ta'sir qiladi, chunki haddan tashqari ko'p matn kerakli abzatsni topishni
qiyinlashtiradi. Batafsil konspektni tayyorlashning yana bir sababi - bu
aniqlikka intilish, taqdim etilgan materialning to‘g‘riligiga ishonch
hosil qilishdir. Ushbu intilish diqqatni "so'zlarga" qaratadi, ma'ruzaning
mohiyati esa u olib boradigan g'oyalarda yotadi. Darhaqiqat, fikrlarni
har xil usulda ifodalash mumkin va talabalar ma'ruza mohiyatini chuqur
anglashlari uchun ularning tushunishlari darajasida ifodalash
muhimdir. Albatta, ba'zi tushunchalarni aniq belgilash va ulardan
foydalanish kerak, shuning uchun ularning ta'riflarini konspektda
yozish mantiqan to'g'ri keladi.
Ma'ruzaning to'liq matnini qamrab olgan konspektlar o‘qituvchini
talabalarga o‘qib berishga undaydi. Barchamizga ma’lumki, bunday
“o‘qib beriladigan” ma’ruzalarni tinglash nihoyatda zerikarli va
tushunish qiyin bo‘ladi.
Eng foydali konspekt - bu kengaytirilgan reja bo'lib, u ierarxik
ravishda tuziladi va asosiy fikrlar, mavzular, kerakli materiallar va
tushunchalar o‘z aksini topadi. Reja ma’ruzaning asosiy g‘oyalarini
umumlashtiruvchi ta’riflar, jadvallar, diagrammalar, grafiklar va
iboralar bilan kengaytiriladi. Abstrakt kiritilgan detallar soni
materialning o‘ziga va uning o‘qituvchiga qanchalik tanishligiga
bog‘liq. Albatta, ma'ruza birinchi marta o'qilganda, batafsilroq
ma'lumot talab etiladi. O'qituvchi ma'lum bir mavzu bo'yicha ma'ruza
qilishda bir oz tajribaga ega bo'lganligi sababli, qayta ishlangan
konspekt kamroq tafsilotlarni o'z ichiga olishi mumkin. Yagona so'zlar
va qisqa iboralar uzun jumlalar o'rnini bosa boshlaydi; endi konspektga
to'liq jumlalarni kiritish shart emas.
1
Dominowski R. L. Teaching Undergraduates. — Mahwah, N.J.: Lawrence Erlbaum, 2002. р. 77
206
Konspekt ma'ruza mazmuniga qaratilgan bo‘lishi kerak; ushbu
mazmunni ifoda etish vositalari ma'ruzaning o'zida tug'ilishi kerak.
Ma'ruzada keltirilgan misollarni oldindan tayyorlash va konspektda aks
ettirish muhimdir. Mavhum tushunchalarning o'ziga xos misollari puxta
o'ylangan bo'lishi kerak. Misol keltirishda talabalarga ham
konsepsiyani tavsiflash uchun zarur bo'lgan belgilarga, ham
ahamiyatsiz bo'lgan belgilarga e'tibor qaratish lozim. Ikki yoki uchta
misoldan
foydalanish
talabalarga
konsepsiyaning
muhim
xususiyatlarini yaxshiroq aniqlash va umumlashtirishga yordam beradi.
O'qituvchi ma’ruza jarayonida foydalanmoqchi bo'lgan illyustrativ,
demonstrativ va tarqatma materiallarni ham oldindan tayyorlab quyishi
kerak bo‘ladi.
Konspektni qo‘lyozma yoki kompyuterda yozishni o‘qituvchi o‘zi
hal qiladi. Kompyuterda konspekt tayyorlash tezligi, qayta ishlash
qulayligi bo‘yicha ham ko'pgina afzalliklarga ega. Bosma matnlarni
o'qish osonroq. Ma'ruza mashg‘ulotini tashkil etishdan oldin, uni
takrorlash foydalidir. So'zma-so'z matnni yodlash emas, balki
ma’ruzada ochib berilishi kerak bo'lgan asosiy fikrlarni miyada
takrorlash lozim. Ma’ruza matnini takrorlash yosh o'qituvchilar uchun
nihoyatda foydali ekanligi tajribadan ma’lum va mazkur jarayon
ma’ruza mashg‘uloti boshlashdan 10-15 daqiqa oldin amalga oshirilishi
talab etiladi.
Ma’ruzaning boshlanishi va tugashi ko‘p jihatdan juda muhimdir.
Yuqorida ta’kidlanganidek, ma'ruza boshida avvalgi ma'ruza
mazmunini qisqacha ko'rib chiqish foydali bo'ladi. Bu ma'lumotni uzoq
muddatli xotirada saqlashga va o'quv kursini tizimli idrok etishga
yordam beradi. O‘tgan ma'ruza materiallari bo'yicha talabalardan qisqa
og'zaki yoki yozma so'rov o'tkazish, ularga o‘tgan mavzu bo‘yicha
qiziqarli savollar berish mumkin. Takrorlash jarayoni baholanishi yoki
baholanmasligi unchalik muhim emas.
Yangi materialni bayon qilishdan oldin ma'ruzaning qisqacha
rejasini berish, yangi mavzuni o‘tilgan mavzular bilan bog‘lash, uning
eng muhim jihatlariga e'tibor qaratish foydalidir. Qiziqarli savol berish
yoki yorqin misolni tasvirlash talabalarning diqqatini jalb qiladi. Ushbu
kirish besh daqiqadan oshmasligi kerak. Albatta, ma'ruza materiali
quyilgan savolga asosli javob berishi kerak.
207
Ma'ruza oxirida, materialning asosiy qismi taqdim etilganida,
asosiy fikrlarni qisqacha takrorlash foydalidir. Bu darsning asosiy
g'oyalarini bayon qilish, o'quvchilarga uning mazmuni to'g'risida bir
nechta savollar berish yoki ularning savollariga javob berish bo'lishi
mumkin. Dars oxirida o'qituvchi keyingi ma'ruza mavzusi haqida bir
necha so'z aytishi mumkin. Afsuski, o'qituvchi ko'pincha bunga yetarli
vaqt topa olmaydi.
Materialni tashkil qilish ma'ruzachining asosiy vazifasidir.
O'qituvchi doimiy ravishda o'rganilayotgan mavzuni fanning umumiy
ko'rinishi bilan bog'lab, talabalarga kurs mazmunining katta kartinasini
ko'rishga yordam berishi mumkin. Jadval va diagrammalar
tushunchalar o'rtasidagi bog'liqlikni ko'rsatadigan vosita hisoblanadi.
Muayyan tezisni ochib beradigan fikrlarning raqamlangan ro'yxati
talabalarga materialni eslab qolishlariga yordam beradi. Sinf taxtasida
materialning kompozitsion joylashuvi (chap - o'ng, yuqori - pastki va
h.k.) muhim rol o'ynaydi.
S.I.Gessen universitet kursining asosiy maqsadi shunchaki
"dalillarni aytib berish" emas, balki "ilmiy bilish metodlarini"
shakllantirishdan iborat deb hisoblagan.
Materialning mazmuni va taqdimotining qiyinchilik darajasini
tanlash quyidagi mezonlar asosida bo‘lishi lozim:
♦ o'quv materialining mohiyati barcha talabalar uchun tushunarli
bo'lishi kerak;
♦ ushbu mohiyatni sharhlash, tahlil qilish va asoslash ularning
ko‘pchiligiga aniq bo‘lishi kerak;
| 