202
Ishontiruvchi funksiya, birinchi navbatda, bayonotlarni isbotlash
orqali, eng aniq haqiqatlarning zaruriyati va ahamiyatini ko'rsatish
orqali amalga oshiriladi.
Metodologik funksiya ilmiy tadqiqot metodlarini ochib berish
orqali, ilmiy tadqiqot tamoyillari, shart-sharoitlari,
yondashuvlari va
metodlarini taqqoslash orqali talabalar tafakkurini rivojlantirishni o‘z
ichiga oladi.
Boshqarish funksiyasi bilish jarayonini pedagogik boshqarishda,
talabalarning aqliy faoliyatini faollashtirishda namoyon bo‘ladi.
Rivojlantiruvchi funksiya o'quv vazifalarini belgilashni va ularni
ongli ravishda bosqichma-bosqich hal qilishni amalga oshiradi, bu esa
talabalar shaxsining intellektual shakllanishiga yordam beradi.
Tarbiyalash funksiyasi o'rganish mavzusiga nisbatan hissiy-
baholovchi munosabatni uyg'otadi, ma'ruzachi bilan o'zaro aloqada
ilmiy ma'lumotlarning taqdim etilgan hajmini bilish uchun chuqur ichki
motivatsiyani shakllantiradi.
Axborot funksiyasi ilmiy faktlar va hodisalarni, ularning asosiy
qoidalari va xulosalarini, qonunlari va qonuniyatlarini ularning izchil
dalillarida ochib berish orqali o'quv mavzusining mantiqiy tuzilgan
asosiy mazmunini taqdim etadi.
Psixolog V.N.Karandashevning fikriga ko‘ra, ma’ruzaning
an’anaviy
funksiyalari axborot, tizimlashtirish, tushuntirish va
rivojlantirishdir.
1. Tarixiy jihatdan
axborot funksiyasi asosiy bo'lgan.
Dastlabki
universitetlarda ma’ruzalarning asosiy maqsadi o‘qituvchi-professorlar
tomonidan talabalarga yangi bilimlarni uzatish edi. Hozirgi kunda
ko'plab o‘quv adabiyotlarning nashr bo‘lishi sababli ma'ruzalarning bu
funksiyasi qisman o'z ahamiyatini yo'qotdi. Shu nuqtai nazardan
darsliklardagi materialni talabalar mustaqil o‘qiy oladilar va mazkur
materal o‘qituvchi tomonidan qayta so‘zlab berishi yehtimol
o‘rinsizdir. Biroq, ma’ruzaning
bu funksiyasi nashr etilgan
adabiyotlarda mavjud bo'lmagan, ammo o‘qituvchi nuqtai nazaridan
zarur bo'lgan o'quv materialini etkazishi ma'nosida o'z ahamiyatini
saqlab qoladi. Darslik va o‘quv qo‘llanmalar hali chop etilmagan fanlar
bo‘yicha maxsus kurslarni o‘qishda axborot funksiyasi dolzarbligicha
qolmoqda.
203
2. Ma'ruzalarning ikkinchi muhim funksiyasi -
tizimlashtirish.
Ma'ruzada yangi bilimlar tizimli ravishda yetkaziladi. O'qituvchi
tomonidan o'quv materialining ushbu fan bo'yicha izchil va tizimli
taqdimoti talabalar uchun alohida ahamiyatga ega.
Tizimlashtirish
funksiyasi shundan iboratki, o'qituvchi ma'ruzalarda o'rganilayotgan
mavzu haqida umumiy ma'lumot beradi, o'quvchilarga darslikni
o'qiyotganda qaysi mavzular, bo'limlar, qism va tushunchalarga
alohida e'tibor
berishlari kerakligi, qaysi qo'shimcha manbalardan
foydalanish maqsadga muvofiqligi to'g'risida ma'lumot beradi.
3. Ma'ruzalarning uchinchi fuksiyasi
tushuntirishdir. Darslik va
o‘quv qo‘llanmalarning alohida bo'limlari talabalar tushunishi qiyin
bo'lgan tilda, uslub va sintaksis jihatdan murakkab bo'lgan tarzda
taqdim etilishi va tushuntirishga oid misollar bo'lmasligi mumkin. Bu
holda o'qituvchining maqsadi o'quv kursining eng qiyin savollari,
tushunchalari, bo'limlarini tushuntirishdan iborat bo‘ladi.
Buning
uchun o'qituvchidan darslik va o‘quv qo‘llanmalarning alohida
qismlarini boshqacha, tushunarli va qulayroq shaklda taqdim etish
qobiliyati talab etiladi.
4. Ma'ruzalarning
rivojlantiruvchi funksiyasi shundaki, talabalar
nafaqat materialni esda saqlab qoladilar, balki ularning aqliy faoliyati
ham rag'batlantiradi. Bunga o'qituvchi tomonidan ma'ruzalarda
berilgan muammoli savollar, bilimlarini
muammoli va munozara
shaklida taqdim etish yordam beradi.
