¤zi-o`ziga baho o`ta yuqori ham shaxs xulq-atvoriga yaxshi ta’sir ko`rsatmaydi. Chunki, u ham shaxs yutuqlari yoki undagi sifatlarning boshqalar tomonidan sun’iy tarzda bo`rttirilishi, noo`rin maqtovlar, turli qiyinchiliklarni chetlab o`tishga intilish tufayli shakllanadi. Ana shunday sharoitda paydo bo`ladigan psixologik xolat «noadekvatlilik effekti» deb atalib, uning oqibatida shaxs xattoki, mag`lubiyatga uchraganda yoki o`zida nochorlik, uquvsizliklarni sezganda ham buning sababini o`zgalarda deb biladi va shunga o`zini ishontiradi ham (masalan, «xalaqit berdi-da», «falonchi bo`lmaganida» kabi bahonalar ko`payadi). Ya’ni, nimaiki bo`lmasin, aybdor o`zi emas, atrofdagilar, sharoit, taqdir aybdor. Bundaylar xaqida bora-bora odamlar «oyog`i yerdan uzilgan», «manmansiragan», «dimog`dor» kabi sifatlar bilan gapira boshlaydilar. Demak, o`z-o`ziga baho realistik, adekvat, to`g`ri bo`lishi kerak.
Realistik baho shaxsni o`rab turganlar — ota-ona, yaqin qarindoshlar, pedagog va murabbiylar, qo`ni-qo`shni va yaqinlarning o`rinli va asosli baholari, real samimiy munosabatlari mahsuli bo`lib, shaxs ushbu munosabatlarni ilk yoshligidanoq xolis qabul qilishga, o`z vaqtida kerak bo`lsa to`g`rilashga o`rgatilgan bo`ladi. Bunda shaxs uchun etalon, ibratli hisoblangan insonlar guruhi — referent guruhning roli katta bo`ladi. Chunki biz kundalik hayotda hammaning fikri va bahosiga quloq solavermaymiz, biz uchun shunday insonlar mavjudki, ularning hattoki, oddiygina tanbehlari, maslahatlari, hattoki, maqtab turib bergan tanbehlari ham katta ahamiyatga ega. Bunday referent guruh real mavjud bo`lishi (masalan, ota-ona, o`qituvchi, ustoz, yaqin do`stlar), yoki noreal, hayoliy (kitob qahramonlari, sevimli aktyorlar, ideal) bo`lishi mumkin. Shuning uchun yoshlar tarbiyasida yoki real jamoadagi odamlarga maqsadga muvofiq ta’sir yoki tazyiq ko`rsatish kerak bo`lsa, ularning etalon, referent guruhini aniqlash katta tarbiyaviy ahamiyatga ega bo`ladi.
Shunday qilib, o`z-o`ziga baho sof ijtimoiy xodisa bo`lib, uning mazmuni va mohiyati shaxsni o`rab turgan jamiyat normalariga, shu jamiyatda qabul qilingan va e’zozlanadigan qadriyatlarga bog`liq bo`ladi. Keng ma’nodagi yirik ijtimoiy jamoalar etalon rolini o`ynashi oqibatida shakllanadigan o`z-o`ziga baho — o`z-o`zini baholashning yuksak darajasi hisoblanadi. Masalan, mustaqillik sharoitida mamlakatimiz yoshlari ongiga milliy qadriyatlarimiz, vatanparvarlik, adolat va mustaqillik mafkurasiga sadoqat xislarining tarbiyalanishi, tabiiy, har bir yosh avlodda o`zligini anglash, o`zi mansub bo`lgan xalq va millat ma’naviyatini qadrlash xislarini tarbiyalamoqda. Bu esa, o`sha yuksak o`z-o`zini anglashning poydevori va muhim shakllantiruvchi mexanizmidir. Demak, o`z-o`zini baholash — o`z-o`zini tarbiyalashning muhim mezonidir. ¤z-o`zini tarbiyalash omillari va mexanizmlariga esa, quyidagilar kiradi:
o`z-o`zi bilan muloqot (o`zini konkret tarbiya ob’ekti sifatida idrok etish va o`zi bilan muloqotni tashkil etish sifatida);
o`z-o`zini ishontirish (o`z imkoniyatlari, kuchi va irodasiga ishonish orqali, ijobiy xulq normalariga bo`ysundirish);
o`z-o`ziga buyruq berish (tig`iz va ekstremal holatlarda o`zini qo`lga olish va maqbul yo`lga o`zini chorlay olish sifati);
o`z-o`ziga ta’sir yoki autosuggestiya (ijtimoiy normalardan kelib chiqqan holda o`zida ma’qul ustanovkalarni shakllantirish);
ichki intizom — o`z-o`zini boshqarishning muhim mezoni, har doim har yerda o`zining barcha harakatlarini muntazam ravishda korreksiya qilish va boshqarish uchun zarur sifat.
Yuqoridagi o`z-o`zini boshqarish mexanizmlari orasida psixologik nuqtai nazardan o`z-o`zi bilan amalga oshiriladigan ichki dialog alohida o`rin tutadi. ¤z-o`zi bilan dialog — oddiy til bilan aytganda, o`zi bilan o`zi gaplashishdir. Aslida bu qobiliyat bizning boshqalar bilan amalga oshiradigan tashqi dialoglarimiz asosida rivojlanadi, lekin aynan ichki dialog muhim regulyativ rol o`ynaydi. Ye. Klimov bunday dialogning uch bosqichini ko`rsatib o`tadi. 4-jadvalda shaxs ichki dialogining bosqichlari va har bir bosqichga xos bo`lgan belgilar keltirilgan.
Demak, shaxsning qanday sifatlarga ega ekanligi, undagi baholarning ob’ektivligiga bog`liq tarzda o`z-o`zi bilan muloqatga kirishib, jadvaldagiga muvofiq shaxs o`zini nazorat qila oladi. Shuning uchun ham hayotda shunday kishilar uchraydiki, katta majlisda ishi tanqidga uchrasa ham, o`ziga holis baho berib, kerakli to`g`ri xulosalar chiqara oladi, shunday odamlar ham borki, arzimagan xatolik uchun o`z «ich-etini yeb tashlaydi». Bu o`sha ichki dialogning har kimda har xil ekanligidan darak beruvchi faktlardir.
¤spirinlik davrida shaxs ijtimoiylashuvi. Shaxs, uning dunyoni bilish, o`zini va atrofidagi insoniy munosabatlarni bilish, tushunishi va o`zaro munosabatlar jarayonida o`zidagi takrorlanmas individuallilikni namoyon qilishi hamda ushbu jarayonlarning yoshga va jinsga bog`liq ayrim jihatlarini taxlil qilish bizga umumiy ravishda shaxs-jamiyatda yashaydigan ijtimoiy mavjudotdir, degan xulosani qaytarishga imkon beradi. Ya’ni, u tug`ilgan onidan boshlab o`ziga o`xshash insonlar qurshovida bo`ladi va uning butun ruhiy potensiali ana shu ijtimoiy muhitda namoyon bo`ladi. Chunki agar insonning ontogenetik taraqqiyoti tarixiga e’tibor beradigan bo`lsak, xali gapirmay turib, odam bolasi o`ziga o`hshash mavjudotlar davrasiga tushadi va keyingina ijtimoiy muloqotning barcha ko`rinishlarining faol ob’ekti va sub’ektiga aylanadi. Shu nuqtai nazardan, har birimizning jamiyatdagi o`rnimiz, uning qachon va qanday sharoitlarda paydo bo`lgani, jamiyatga qo`shilib yashashimizning psixologik mexanizmlari fanning muhim vazifalaridan biridir. Bu jarayon psixologiyada ijtimoiylashuv yoki sotsializatsiya deb yuritiladi.
|
