Belgilangan yoshga etadiganlar soni, I
|
Vafot etganlar soni, d
| | | |
Hayot davomiyligining qolgan qismi, e
| | | | |
0
|
0,01821
|
100000
|
1821
|
61.4
|
1
|
0,00139
|
98179
|
136
|
61.6
|
2
|
0,00085
|
98043
|
83
|
60.6
|
3
|
0,00064
|
97959
|
63
|
59.7
|
4
|
0,00061
|
97897
|
60
|
58.7
|
5
|
0,00053
|
97837
|
52
|
57.8
|
6
|
0,00051
|
97785
|
50
|
56.8
|
7
|
0,00049
|
97735
|
48
|
55.8
|
8
|
0,00048
|
97687
|
47
|
54.9
|
9
|
0,00047
|
97640
|
46
|
53.9
|
10
|
0,00047
|
97594
|
46
|
52.9
|
Vafot etish jadvallari erkaklar uchun alohida va ayollar uchun alohida tuzilishi yoki birgalikda tuzilishi mumkin, bundan tashqari quyidagilar bo‘yicha ham alohida jadvallar tuzilishi mumkin:
-shahar va qishloq aholisi uchun;
-alohida hududlar uchun;
-aholining turli qatlamlari uchun, masalan AQSHda oq tanliliar uchun alohida, qora tanlilar va ispan tilida so‘zlashuvchilar uchun alohida tuziladi.
Jadvallarni qanday qismlarga ajratish masalasi jadval aholining qaysi qatlami uchun tuzilayotganligi va qanday statistik ma’lumotlarning mavjudligidan kelib chiqib belgilanadi.
Vafot etish jadvalini tuzish uchun quyidagi ko‘rsatkichlardan foydalaniladi:
-yangi tug‘ilgan chaqaloqlar soni l0 bilan belgilanadi va buning uchun bolalar sonini masalan 100 000 deb olish mumkin;
- qx - vafot etishning yillik ehtimolligi ko‘rsatkichi bo‘lib, u statistik ma’lumotlardan olinadi;
-hayotining birinchi yilida vafot etganlar soni d0 =I0 x q0;
-bir yoshgacha yashaganlar soni l =I0- d0;
-hayotining ikkinchi yilida vafot etganlar soni d0 =I1 x q1;
-ikki yoshgacha yashaganlar soni l2 =I1- d1 va hokazo;
2-jadval
Vafot etish va yashab qolish ehtimolligi hisobi12
Yoshi, x
|
Vafot etish ehtimolligi, q
|
Yashab qolganlar soni, I
|
Vafot etganlar soni, d
|
40
|
0,00908
|
86855
|
789
|
41
|
0,00968
|
86067
|
833
|
42
|
0,01029
|
85234
|
877
|
43
|
0,01096
|
84357
|
925
|
44
|
0,01176
|
83432
|
981
|
45
|
0,01261
|
82451
|
1040
|
Vafot etish darajasi 2-jadvalga mos keladi deb hisoblaganimizda sug‘urta hisoblari uchun foydali bo‘lgan turli ehtimolliklarni topishimiz mumkin bo‘ladi.
2-jadvaldan ko‘rinib turibdiki, 40 yoshdan 45 yoshgacha bo‘lgan 86555 erkakdan 82451 nafari belgilangan yoshgacha yashaydi. 40 yoshli erkak yana kamida 5 yil yashashi ehtimolligi quyidagiga teng:
82451
------------ = 0,94929
86855
Bundan yana shuni aniыlash mumkin, ya’ni 40 yoshli erkakning 5 yil davomida vafot etish ehtimolligi quyidagiga teng:
86855- 82451 82451
----------------------------- = 1 - -------------------- = 1 – 0,94929 = 0,05071
86855 86855
E’lon qilinadigan vafot etish jadvallarida har doim ham vafot etish ehtimolligi qx ma’lumotlari keltirilavermaydi. SHuning uchun boshqa ma’lumotlar asosida ushbu ko‘rsatkichni aniqlashni bilib qo‘ygan yaxshi.
Misol.
Q40 ko‘rsatkichini quyidagi ma’lumotlar asosida aniqlang:
I40 va d40;
I40 va I41
Sug‘urta adabiyotlarida quyidagi aktuar ko‘rsatkichlardan foydalaniladi:
qx – x yoshga teng insonning bir yil davomidagi vafot etishining yillik ehtimolligi
Rx – x yoshdagi insonning bir yildan kam bo‘lmagan hayot kechirishi ehtimolligi, ya’ni x+1
tqx – t yil davomida x yoshga teng bo‘lgan insonning vafot etish ehtimolligi
tRx – x yoshga teng bo‘lgan inson t yoshdan kam yashamasligi ehtimolligi, ya’ni x+ t yoshgacha yashashi.
Bu ehtimolliklarni vafot etish jadvaliga asosan quyidagi formulalar asosida hisoblash mumkin:
t x+1 dx t x t x+1
Rx= ----------------------; qx = ------------------------------= --------------------------- = 1 – Rx;
t x t x tx
tx+1 dx + ….+ dx+t-1 tx - tx+1
tRx = -------------------- ; t qx = ---------------------------------- = ---------------------------------- = 1 - tRx
tx tx tx
Hayot sug‘urtasining jamg‘arma turlari bo‘yicha faoliyatni tartibga solish va zamon talablari asosida boshqarish sohani barqarorlashuviga va tez sur’atlarda rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatuvchi omil bo‘lib, mamlakat iqtisodiyotda muhim o‘rin tutadi. Sug‘urtaning bu turida Sug‘urtalovchining ijtimoiy jihatdan javobgarligi darajasining yuqoriligi bilan hayot sug‘urtasi faoliyati ustidan davlat nazorati o‘rnatilishini talab etadi. Soha faoliyatda davlat nazoratining zarurligi hayot sug‘urtasining mazmun-mohiyatidan ma’lum.
Qoidaga ko‘ra, jamg‘arib boriladigan hayot sug‘urtasi shartnomalari 5-10-15-20 va undan yuqori bo‘lgan muddatlarga tuziladi. Hayotni sug‘urtalovchi sug‘urta tashkilotlari sug‘urta qildiruvchilardan olingan sug‘urta mukofotlari evaziga sug‘urta xodisasi yuz berganda, bir necha o‘n yillardan keyin o‘z majburiyatlarini bajarishiga qat’iy ishonch bo‘lishi lozim. Hayot sug‘urtasi shartnomasi tuzilishi bilan sug‘urtalovchi va sug‘urta qildiruvchi o‘rtasida uzoq muddatli munosabatlar o‘rnatiladi. Bunda sug‘urta qildiruvchilarning manfaatlarini himoya qilishda davlat ko‘magi zarur bo‘ladi.
Hayot sug‘urtasi faoliyati bo‘yicha davlat nazorati sug‘urtalovchilarni moliyaviy holatini va tuzilgan shartnomalar doirasida olingan majburiyatlarini bajara olishini, ya’ni to‘lov qobiliyatlilik darajasini muntazam kuzatib borish va tartibga solishda namoyon bo‘ladi.
Sug‘urtalovchida olingan majburiyatlari bo‘yicha javobgarlikni bajarish uchun etarli mablag‘ning bo‘lmasligi nafaqat shartnoma bo‘yicha sug‘urtalovchiga, balki butun sug‘urtaga bo‘lgan ishonchni yo‘qolishiga olib keladi. Aholining sug‘urta bo‘lgan ishonchi yo‘qolishi natijasida ularning davlat moliya institutlariga bo‘lgan shikoyatini keltirib chiqarishi mumkin. Shuning uchun ham davlat sug‘urtalovchilarni moliyaviy barqarorligini nazorat qilish bilan birga sug‘urta qildiruvchilarning manfaatlarini himoya qilish va shu bilan mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini rag‘batlantirishi lozimdir.
Hayot sug‘urtasi faoliyatini tartibga solish mexanizmlarini shakllantirishning ahamiyatga molik yo‘nalishlari – sug‘urtalovchilarni moliyaviy barqarorligini va to‘lovga qobiliyatlilik darajasini oshirish hisoblanadi. Bularni amalga oshirish yo‘lida mamlakat sug‘urta qonunchiligida quyidagi ko‘rsatmalar berilgan: a) litsenziya olish majburiyligi; b) ustav kapitalning shakllantirilganligi; c) sug‘urta zaxiralarini shakllantirish va ularni joylashtirish tartibi; d) qayta sug‘urtaga berish.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011 yil 31 maydagi PQ-1544-sonli “Sug‘urtalovchilarning moliyaviy barqarorligini yanada oshirishga oid chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi qaroriga muvofiq sug‘urta faoliyatini yanada takomillashtirish, sug‘urtalovchilarning kapitallashuvi va moliyaviy barqarorligini oshirish, shuningdek sug‘urta xizmatlaridan foydalanuvchilarning huquqlari himoya qilinishini ta’minlash maqsadida sug‘urta faoliyati turlariga qarab, sug‘urtalovchilarning ustav kapitali minimal miqdorlarini 2012-2014 yillar mobaynida bosqichma-bosqich, tabaqalashtirilgan tarzda oshirib borish belgilandi. Unga ko‘ra hayotni sug‘urtalash tarmog‘i bo‘yicha ustav kapitalning eng kam miqdorlari 2012 yil 1 iyuldan 1 500,0 ming evro ekvivalentida, 2014 yil 1 iyuldan esa 2 000,0 ming evro ekvivalentida bo‘lishi kerakligi belgilab qo‘yilgan.
Sug‘urtalovchilarning to‘lov qobiliyatining kafolatlari bo‘lib sug‘urta zaxiralari va o‘zlik kapitali hisoblanadi.
2008 yil 15 dekabrdagi sug‘urtalovchilarning sug‘urta zaxiralari to‘g‘risidagi nizomga muvofiq hayotni sug‘urtalovchi sug‘urta tashkilotlari hayotni sug‘urta qilishning jamg‘arilib boruvchi turlari bo‘yicha zaxira (HJZ) va hayotni sug‘urta qilishning boshqa turlari (jamg‘arilib boruvchi turlaridan tashqari) bo‘yicha zaxiralarni (HZ) shakllantirishlari lozim. Bunda mukofotlar zaxirasi va zararlar zaxirasi kabi texnik zaxiralar shakllantiriladi.
Mukofotlar zaxirasi hayotni sug‘urta qilishning jamg‘arilib boruvchi turlari bo‘yicha zaxira va hayotni sug‘urta qilishning boshqa turlari (jamg‘arilib boruvchi turlaridan tashqari) bo‘yicha zaxirani qo‘shish yo‘li bilan aniqlanadi.
Hayotni sug‘urta qilishning jamg‘arilib boruvchi turlari bo‘yicha zaxira sug‘urta shartnomasining amal qilish muddati to‘liq tugagunga qadar yoki sug‘urta hodisasi yuz bergunga qadar bazaviy sug‘urta mukofotining 92 foizidan va uni joylashtirishdan (unga hisoblangan foizlardan) olinadigan investitsiya daromadining 50 foizidan kam bo‘lmagan hajmda har bir sug‘urta shartnomasi bo‘yicha hisoblanadi. Bunda HJZning olingan hajmi sug‘urta shartnomasi bilan belgilangan qaytarib sotib olish summasidan (sug‘urta shartnomasini muddatidan oldin bekor qilinganda kafolatlangan) kam bo‘lmasligi lozim.
Umumiy holda HJZ har bir sug‘urta shartnomasi bo‘yicha hisoblangan HJZlarni qo‘shish yo‘li bilan aniqlanadi. Hayotni sug‘urta qilishning boshqa turlari (jamg‘arilib boruvchi turlaridan tashqari) bo‘yicha zaxira har bir sug‘urta shartnomasi bo‘yicha «pro rata temporis» yoki «1/24» usuli bilan hisoblanadi. Umumiy holda HZ har bir sug‘urta shartnomasi bo‘yicha hisoblangan HZlarni qo‘shish yo‘li bilan aniqlanadi.
Zararlar zaxirasi o‘z ichiga xabar qilingan, lekin bartaraf etilmagan zararlar zaxirasini va sodir bo‘lgan, lekin xabar qilinmagan zararlar zaxirasini oladi. Xabar qilingan, lekin bartaraf etilmagan zararlar zaxirasi sug‘urta to‘lovlarini amalga oshirish, jumladan hisobot davrida yoki unga qadar bo‘lgan davrlarda sodir bo‘lganligi haqida qonun yoki shartnomada belgilangan tartibda sug‘urtalovchiga xabar qilingan sug‘urta hodisalari munosabati bilan yuzaga kelgan sug‘urta qildiruvchining mulkiy manfaatlariga etkazilgan zararni (ziyonni) miqdorini baholash va kamaytirish bilan bog‘liq ekspert, maslahat yoki boshqa xizmatlarga haq to‘lash uchun sug‘urtalovchiga zarur bo‘lgan pul mablag‘lari summasini to‘lash bo‘yicha sug‘urtalovchining hisobot sanasiga bajarilmagan yoki to‘liq bajarilmagan majburiyatlarining baholanishi hisoblanadi.
XZZ har bir bartaraf etilmagan da’vo bo‘yicha aniqlanadi. Agarda zarar to‘g‘risida xabar qilingan bo‘lib, uning miqdori aniqlanmagan bo‘lsa, hisob-kitob uchun sug‘urta pulidan katta bo‘lmagan eng yuqori ehtimoli kutilgan zarar miqdori olinadi. XZZ xabar qilingan zararlarni hisobga olish jurnalida ro‘yxatga olingan hisobot davridagi xabar qilingan zararlar summasining hisobot davridan oldingi davrlarda bartaraf etilmagan zararlar summasiga qo‘shilgan va hisobot davrida to‘langan zararlar summasiga kamaytirilgan, hamda hisobot davrida bartaraf etilmagan da’volar summasidan uch foizgacha miqdorda zararni bartaraf etish bo‘yicha xarajatlar qo‘shilgan summaga mos keladi.
Sodir bo‘lgan, lekin xabar qilinmagan zararlar zaxirasi sug‘urta to‘lovlarini amalga oshirish, jumladan hisobot davrida yoki unga qadar bo‘lgan davrlarda sodir bo‘lganligi haqida qonun yoki shartnomada belgilangan tartibda sug‘urtalovchiga hisobot davrida yoki unga qadar bo‘lgan davrlarda xabar qilinmagan sug‘urta hodisalari munosabati bilan yuzaga kelgan, o‘z ichiga zararlarni bartaraf etish bo‘yicha xarajatlarni olgan, sug‘urtalovchining hisobot sanasiga majburiyatlarining baholanishi hisoblanadi. Sodir bo‘lgan, lekin xabar qilinmagan zararlar zaxirasi har bir sug‘urta turi bo‘yicha alohida, sug‘urtalovchining ushbu sug‘urta turi bo‘yicha sug‘urta to‘lovlarini amalga oshirish yuzasidan yig‘ilgan statistikani inobatga olgan holda, hisoblanadi.
Sug‘urtalovchilarning moliyaviy barqarorligi ularning to‘lov qobiliyati bog‘liqdir. Shuning uchun ham sug‘urtalovchilar va qayta sug‘urtalovchilarning to‘lov qobiliyati to‘g‘risidagi nizomda belgilangan talablar doirasida faoliyat ko‘rsatish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Mazkur nizomda sug‘urtalovchilarning to‘lov qobiliyati normativlarini va ularni aniqlash tartibini, sug‘urtalovchilarning aktivlarini joylashtirishga oid, shuningdek, qayta sug‘urta qilish operatsiyalariga oid talablari belgilangan.
Sug‘urtalovchilarning to‘lov qobiliyati ta’minlanishi uchun ular o‘z aktivlarini belgilangan tartibda joylashtirishlari lozim:
sug‘urtalovchilarning aktivlarini joylashtirishlari bo‘yicha belgilangan talabga ko‘ra, ular o‘z mablag‘lari manbalarining 50% miqdorida boshqa yuridik shaxslarning ustav kapitallariga aktivlarni joylashtirish;
sug‘urta faoliyati yoki sug‘urta faoliyatini ta’minlashga yo‘naltirilgan faoliyatni amalga oshiradigan sho‘‘ba korxonalardan boshqa bir yuridik shaxsning ustav kapitalida ishtirok etish ulushi ushbu yuridik shaxs ustav kapitalining 30 foizi miqdorida;
ko‘chmas mulk ob’ektlariga joylashtirishda ma’lum bir ob’ekt sifatida ko‘rilishi mumkin bo‘lgan ko‘chmas mulk ob’ektlari majmuiga o‘z aktivlarining 50 foizigacha; bank omonatlariga (depozitlarga) joylashtirishda, ya’ni bitta tijorat bankiga joylashtirilgan mablag‘lar sug‘urtalovchi aktivlarining 40 foizigacha;
kredit tashkilotlarida (tijorat banklaridan tashqari) omonatlarga joylashtirishda, omonatlarning umumiy summasi sug‘urtalovchi aktivlarining 10 foizidan oshmasligi zarur; Sug‘urtalovchi (qayta sug‘urtalovchi) o‘z ta’sischilari, aksiyadorlari va xodimlariga, shuningdek u bilan hayot sug‘urtasi shartnomasini tuzgan sug‘urta qildiruvchilarga ushbu shartnomalar bilan kafolatlangan qarzlar berishga haqli. Bunda berilgan qarzlarning umumiy summasi sug‘urtalovchining (qayta sug‘urtalovchining) ustav kapitalining 10 foizidan oshmasligi shart. Sug‘urtalovchilarning mablag‘larini turli qo‘yilma ob’ektlariga joylashtirish ularning moliyaviy barqarorligini va tolov qobiliyatini ta’minlash orqali sug‘urta qildiruvchilarga o‘z vaqtida sifatli xizmat ko‘rsatishlarini ta’minlaydi.
Mamlakatda hayot sug‘urtasini rivojlanishi va investorlarni himoya qilishdagi sug‘urtani rolini oshib borishi quyidagilarda namoyon bo‘ladi:
- sug‘urta kompaniyalarining moliyaviy barqarorligi va to‘lov qobiliyatining oshishi, o‘zlik kapitali xajmini oshirish orqali ichki va tashqi investorlar orasida nufuzining oshishi, ish tashkil qilish sifatining oshishi, olingan majburiyatlar bo‘yicha so‘zsiz majburiyatlarni bajarishi;
- sug‘urtalovchilarning to‘lovga qobiliyatini doimiy nazorat qilib borish, to‘lov qobiliyati pasaygan sug‘urtalovchilarga o‘z vaqtida uni barataraf etish uchun choralar ko‘rish va ko‘rsatmalar berish;
- sug‘urta bozorida raqobatbardosh hayot sug‘urtasi kompaniyalarini tashkil etish.
Davlat hayot sug‘urtasini rag‘batlantiruvchi, asosiy rivojlanish yo‘nalishlarini belgilab beradi. CHunki hayot sug‘urtasi bozorining rivojlanishida davlat manfaatdorligi ham mavjud, sababi bu tarmoq ijtimoiy himoyani tashkil etishning ma’lum bir muhim shakllaridan hisoblanadi. SHuning uchun ham hayot sug‘urtasi bozorini tartibga solishning eng muhim yo‘nalishlaridan biri mamlakatda ushbu tarmoqqa tegishli bo‘lgan normativ-huquqiy bazani shakllantirish hisoblanadi.
Hayot sug‘urtasining jamg‘arma turlarini rivojlantirish uchun qo‘yilgan qadamlardan eng muhimi soliq imtiyozi berish orqali sohani rag‘batlantirishdir. 2007 yil 10 aprelda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ-618-sonli qarori qabul qilindi. Qarorda hayot sug‘urtasi bozorini rivojlantirish hamda yuridik va jismoniy shaxslarning hayot sug‘urtasida keng qatnashishlarini rag‘batlantirish uchun ular hayotni uzoq muddatli sug‘urtasi to‘laydigan sug‘urta mukofotlari soliqqa tortilmasligi belgilab qo‘yildi. O‘zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligidan 2007 yil 25 iyunda 1693-son bilan ro‘yxatdan o‘tgan “Mol-mulk sug‘urtasi va uzoq muddatli hayot sug‘urtasiga oid sug‘urta mukofotlari yuzasidan yuridik shaxslarning daromad (foyda) solig‘i va jismoniy shaxslarning daromad solig‘i bo‘yicha imtiyozlar berish tartibi to‘g‘risida”gi nizomda ushbu soliq imtiyozini qo‘llash tartibi ko‘rsatilgan.
Davlatimiz tomonidan berilgan bu soliq imtiyozi uzoq muddatli hayot sug‘urtasini rivojlantirishga va aholini ijtimoiy himoya qilish va ularni moddiy barqarorligini ta’minlashga xizmat qilmoqda.
|
