|
-MAVZU Dinamikaning asosiy vazifalari
|
| bet | 4/26 | | Sana | 08.02.2024 | | Hajmi | 401,1 Kb. | | #153042 |
4-MAVZU Dinamikaning asosiy vazifalari.
Reja:
Dinamikaning asosiy vazifasi.
2.Nyutoning I qonuni (inersiya qonuni).
3.Ishqalanish kuchlari.
Dinamika – jismlarning harakatini va harakatni vujudga keltirgan sabablar (kuch)ni e’tiborga olib, birgalikda o’rganuvchi mexanikaning bo’limidir. Dinamika so’zi grekcha «dinamis» so’zidan olingan bo’lib, kuch degan ma’noni bildiradi.
Dinamikaning asosiy vazifasi harakatlanayotgan jismga ta’sir etuvchi kuch bilan shu jism massasi orasidagi bog’lanishni ifodalovchi harakat qonunlarini aniqlashdan iborat.
Dinamikaning asosini, ingliz olimi I.Nyutonning 1687 yilda aniqlagan uchta qonuni tashkil etadi. Nyutonning qonunlari tajribalarda topilgan juda ko’p faktlarni umumlashtirish natijasida maydonga kelgan. Nyutonning I qonuni har qanday sanoq sistemada ham o’rinli bo’lavermaydi.
Tekis va to’g’ri chiziqli harakatlanayotgan (yulduzlarga nisbatan) sanoq sistemasiga inersial sanoq sistemasi deyiladi. Bunday sanoq sistemalari juda ko’p bo’lishi mumkin, chunki biror inersial sistemaga nisbatan tekis va to’g’ri chiziqli harakatlanayotgan har qanday sistema inersial sistema bo’ladi. Inersial sistemalarga nisbatan tezlanish bilan harakatlanayotgan sanoq sistemalari noinersial sistemalar deyiladi.
Barcha inersial sistemalarda mexanik jarayonlar mutlaqo bir xil o’tadi degan qoida 1636 yilda G.Galiley tomonidan aniqlangan bo’lib, Galileyning nisbiylik prinsipi deb ataladi. Galiley bu prinsipni sokin dengizda tekis va to’g’ri chiziqli harakat qilib borayotgan kema kayutasida bo’ladigan mexanik jarayonlar misolida tushuntirgan.
XX asr boshlariga kelib, faqat mexanik jarayonlargina emas, balki issiqlik, elektr, optik va tabiat hodisalari ham barcha inersial sanoq sistemalarida mutlaqo bir xil o’tishi aniqlandi. Shu asosda A.Eynshteyn 1905 yilda umumiy nisbiylik prinsipini aniqladi, bu prinsipni keyinchalik Eynshteyn nisbiylik prinsipi deb nomlanadi:
Barcha inersial sanoq sistemalarida barcha fizik jarayonlar mutlaqo bir xil o’tadi.
N’yuton qonunlari va dinamikaning boshqa qonunlari faqat inersial sanoq sistemalarida o’rinlidir. Amalda Yer bilan bog’langan koordinatalar sistemasini yetarli darajada aniqlik bilan inersial sistema deb qabul qilinadi.
Shu paytgacha biz harakatni tezlik va tezlanish asosida o‘rgangan edik. Endi quyidagi savollar bilan shug‘ullanamiz. Nima uchun jismlar aynan shunday harakatlanadilar, boshqacha emas. Jism tezlanish olishi va tormozlanishining sababi nima . Nima uchun jism aylana bo‘ylab harakatlanadi. Har bir holda jismga kuch ta’sir qiladi deyish mumkin. Biz bu bobda kuch va harakat orasidagi bog‘lanishni o‘rganamiz. Biz qaraydigan tezlik yorug‘lik tezligidan ancha kichik bo‘lishi kerak, degan yagona cheklashni kiritamiz. Bizga relyativistik effektlarni hisobga olmaslik imkonini beradi. Dinamikadan chuqur kirishishdan avval kuch tushunchasini sifat jihatidan muhokama qilamiz. Kuchni itarishish va tortishish ko‘rinishida aniqlash mumkin. Telejkani mahsulotlari bilan o‘zidang itarganda, bir necha kuch tasir qiladi. Bolalar o‘yinchoq aravachasini tortishda kuch bilan ta’sir qiladi. Dvigatel liftni ko‘targanda yoki bolg‘a bilan mixni urganda yoki daraxtning barglariga shamol esganda – bu hodisalar kuch ta’sir qiladi. Biz aytamizki, og‘irlik kuchi ta’sir qilganligi uchun jism pastga tushadi. Har doim ham jism harakatlanmaydi. Masalan, bir og‘ir stol va xolodilnikni itarganda, jism siljimaydi. Kuch ta’sirida jism tinch yoki harakatlanganda uningt shakli o‘zgaradi.Sharni siqish natijasida yaqqol ko‘rish mumkin1.
Galiley g’oyasini tushunish uchun, gorizontal tekislik bo'ylab harakatini kuzatib, doimiy tezlikda bir stol yuzasi bo'ylab bir jismni surish uchun kuch ma'lum bir miqdorda talab qilinadi. Stol bo'ylab juda silliq yuzada og'ir jismni bir xil tezlikda surish uchun kam kuch talab qiladi. Jism va stol yuzasi o'rtasida neft yoki boshqa yog'ning bir qatlami joylashtirilgan bo'lsa, har bir ketma-ket siljishda kam kuch talab qilinadi,. Keyingi siljishda, ishqalanish jismga qarshilik qilmaydi. Jism stol bo'ylab siljiganda hech qanday tashqi ta’sirsiz doimiy tezlikda harakatlanadi (2-1-rasm). Bir qattiq gorizontal yuzada bir po'lat to'p hech qanday kuch ta’sirisiz vaziyatni o’zgartiradi.. Shunday qilib.havo yupqa qatlam ishqalanishni deyarli kamaytiradi1.
Bunday tasavvur qilishda Galiley daho edi. Bunday idealistik dunyo bor (ayni vaqtda – dunyoda ishqalanish yo’q). Real dunyoda yanada aniq va boy tushunchaga olib kelishi mumkin.. Bu ideallashtirish hech qanday kuch harakatlanayotgan jismga qo'llaniladigan bo'lsa, u to'g'ri chiziq doimiy tezlik bilan harakati davom etadi, deb xulosaga olib keldi. Agar jismga bir kuch qo'llaniladigan bo’lsa, jism faqat sekinlashadi. Galileo shunday qilib, oddiy zarbani kaytarish uchun bir kuch sifatida ishqalanish talqin etiladi.. Doimiy tezlikda bir stol bo'ylab bir jismni surish uchun ishqalanish kuchini muvozanatlashda kuch talab qiladi. Jism doimiy tezlikda harakatlansa itarish kuchi ishqalanish kuchiga teng bo'ladi; lekin bu ikki kuchlar qarama-qarshi yo'nalishga ega. Shuningdek jismga (ikki kuchlar vektor yig'indisi)tashqi kuch qo'llaniladigan bo'lsa, bu doimiy tezlik bilan jism harakatlansa Galileyning nuqtai nazari bilan mos keladi. Bu poydevor ustiga, Isaak Nyuton harakatning buyuk nazariyasi qurilgan. i Nyutonning harakat tahlil o'zining mashhur "harakatning uch qonunlari.umumlashgan" Uning buyuk ishlari 1687 yilda nashr etilgan, Nyuton tezda Galileyga tan beradi.. Aslida Nyutonning birinchi qonuni Galiley xulosalariga yaqinligi ta'kidlanadi
Bir-biriga tegib turgan jismlar yoki bir jismning o’zaro tegib turgan bo’lakchalari, bir-biriga nisbatan ko’chganda harakatga qarshilikning hosil bo’lishiga ishqalanish deyiladi. Bu paytda vujudga kelgan kuchlarga ishqalanish kuchlari deyiladi.
|
| |
